ზღაპარი
ზღაპარი– ეპიკური, უმეტესად პროზაული სახის ჯადოსნური, სათავგადასავლო ან ყოფითი ხასიათის ხალხური მოთხრობა, რომლის საფუძველს მხატვრული გამონაგონი წარმოადგენს და გარკვეული სტილისტურ-კომპოზიციური თავისებურებებით ხასიათდება.
ზღაპრის რამდენიმე ძირითადი სახეობა არსებობს: ჯადოსნური, ნოველისტური, ლეგენდარული და ცხოველთა ზღაპარი. ხალხური ზღაპარი ზეპირი ტრადიციის შედეგია. საწყის ფორმას წარმოადგენს მოკლე თხრობა ადამიანის შესახებს: მითოსის საწინააღმდეგოდ, ზღაპრები მოგვითხრობენ არა ბუნების ძალთა და ადამიანთა ურთიერთობაზე, არამედ ცალკეული ადამიანის, გმირის შესახებ. აგვიწერენ ბუნების ძალებთან ან სოციალურ გარემოსთან ადამიანის კონფლიქტს. ზღაპრის მთავარი მოქმედი პირი ადამიანი. დროთა ვითარებაში, ზეპირი პროზის განვითარებასთან ერთად, ამგვარი პრიმიტიული თხრობიდან ყალიბდება ზღაპრის ჟანრი, რომელსაც ზეპირი ტრადიციით შეპირობებული ნიშნები გააჩნია: გალექსილი საწყისი და დამაბოლოვებელი ფორმულები, ეპიური განმეორებანი, სამმაგობა, ტრადიციული ფორმულები, და სხვ. თავდაპირველ საფეხურზე ზღაპარი გამსჭვალულია მითოლოგიური წარმოდგენებით და ადამიანთა ურთიერთობის გამოსახატავად, ხშირად, მითის. მიერ შემუშავებულ სახეებსადა მეტაფორებს ხმარობს. ზღაპარში თანდათან იზრ- დება რეალისტური, ნოველისტური ელემენტები ხალხური პროზის ბოლო საფეხური – ნოველა სავსებით რეალისტური ტიპის მოთხრობაა.
სარჩევი |
ზღაპარი ცხოველის შესახებ
ზღაპრის ერთ-ერთი არქაული სახეობაა. აქ დიდი რაოდენობით გვხვდება უძველესი ტოტემისტური რწმენები და წარმოდგენები. იგავ-არაკთა საწინააღმდეგოდ, ცხოველური პერსონაჟები აქ არ წარმოადგენენ ადამიანის ალეგორიულ გამოხატულებას, არამედ მათი სახით რეალური ცხოველები იგულისხმება. აქ არ არის ჯერ გაცნობიერებული პრინციპული განსხვავება ადამიანსა და ბუნებას შორის, ცხოველები ადამიანთან გაიგივებულნი არიან. ცხოველთა ზღაპარი ახლო დგას იმ პრიმიტიულ თხრობასთან, საიდანაც წარმოიშვა ზღაპრის ჟანრი. ქართულ ფოლკლორში ცხოველთა ზღაპრები მდიდრადაა წარმოდგენილი. ფიქსირებულია 90-მდე ცხოველთა ზღაპრის სიუჟეტი. აქედან ბევრი ორიგინალური ქართული ვარიაციითაა მოცემული. მთავარი პერსონაჟებია ადამიანი, მელა მგელი, დათვი, ჩიტი, მამალი, კატა, ძაღლი, ვირი და თხა.
ჯადოსნური ზღაპარი
საზოგადოების შრომის განაწილებასა და სოციალურ დიფერენციაციასთან ერთად, იცვლება ზღაპრის რეალური ფუნქცია და სიუჟეტი. მთავარ თემას ეხლა წარმოადგენს ადამიანთა ურთიერთდამოკიდებულება. ასე იქმნება ახალი ტიპი ზღაპრისა – ჯადოსნური ზღაპარი, რომელიც თავის წარმოშობით გვაროვნული წყობის დაშლას და კლასობრივი საზოგადოების ჩამოყალიბების ხანას უკავშირდება. ამ საფეხურზე ჯერ კიდევ ცოცხალია და ძლიერი, ძველი ტოტემისტური თუ მითოლოგიური რწმენანი და წარმოდგენები. ჯადოსნურ ზღაპარში დიდ როლს თამაშობენ ცხოველები. ე. წ. ჯადოსნური ზღაპრის გმირის ქომაგები მეტწილად ცხოველებია, რომელნიც ადამიანზე ძლიერნი, ბრძენი და ყოვლისშემძლენი არიან და შველიან მას გასაჭირში. უფრო გვიან ქომაგთა რიცხვში ადამიანებიც ჩნდებიან. ხშირად ზღაპარი ინარჩუნებს ადამიანის ცხოველიდან წარმომავლობის კვალს, ხელმწიფის შვილის ქომაგი დათვის შვილი, ირმის შვილი ან, ერთ დღეს დაბადებული ვაჟი, ცხენი და ძაღლია. ჯადოსნური ზღაპრის მითიური წარმოშობის პერსონაჟები არიან: დევი, ქაჯი, ფერია, მინდორთ ბატონი ქალი, ავი ბებერი და სხვა მისთანანი. ქართული ჯადოსნური ზღაპრის დამახასიათებელი პერსონაჟია მზეთუნახავი.
მორალისტური ანუ ლეგენდარული ზღაპარი
თანდათან ზღაპარი ახალი ტენდენციებისა და მისწრაფებების გამომხატველი ხდება. თითქმის დასრულებულია ძველ წარმოდგენათა განდევნის, გადამუშავების პროცესი. ჯადოსნური ელემენტების ადგილს ზოგჯერ, ქრისტიანული ელემენტები იჭერენ. ასეთია მორალისტეური ანუ ლეგენდარული ზღაპრები. თანდათან ზღაპრის გმირი სულ უფრო მეტი ინდივიდუალობის ნიშნებს ატარებს. ჯადოსნური თუ სასწაულებრივი ძალების მაგიურ გმირს საკუთარიმოსაზრება და ხერხი შველის მხოლოდ.
რეალისტური ანუ ნოველისტური ზღაპარი
სულ უფრო მძაფრდება ზღაპრის სოციალური მოტივები და რეალისტური ელემენტები. ზღაპართა ამ ჯგუფს რეალისტური ანუ ნოველისტური ტიპი. ზღაპარს ვუწოდებთ. შემოდის ახალი პერსონაჟები: ვაჭარი, ნოქარი, გენერალი, ჯარისკაცი, მინისტრი. იცვლება ზღაპრის ფორმა და ზღაპარი უფრო მოკლე, ლაკონიური, ხდება. გამეორებებისაგან განიტვირთება და სულ უფრო უახლოვდება ჩვეულებრივ მოთხრობას. იქმნება ახალი ჟანრი ხალხური ნოველისა.
პირველად ქართული ძეგლებიდან ბიბლიის თარგმანებში გვხვდება სიტყვა მუცლით მეზღაპრე არარაობათა, ტყუილის თქმის მნიშვნელობით. იქვე იხსენიებიან „ზღაპარსიტყვადნი“, მითების მცოდნეთა, მეცნიერთა მნიშვნელობით. სიტყვა ზღაპარი გვხვდება ვეფხისტყაოსანშიც „გაუგონარ“, რაჩვეულებრივ, მოგონილ ამბავთა აღსანიშნავად: „ვით ზღაპარი ისე ესმის უბედობა თუნდა ბედი“. მითოსის მნიშვნელობით ხმარობს „ზღაპარს“ ეფრემ მცირე (XI ს.). საბა სულხან ორბელიანი ზღაპარს ასე განმარტავს: „ზღაპრობანი საწარმართონი საცრუოდ მოგონებულნი“. (ელ. ვირსალაძე)
ზღაპრის დასაწყისი
ზღაპარს მტკიცედ შემუშავებული მხატვრული ფორმა ახასიათებს. ყველაზე უკეთ ეს მის ჯადოსნურ-ფანტასტიკურ ჟანრში ჩანს. ცხოველთა და საყოფაცხოვრებო ზღაპრები ამ მხრივ შედარებით მერყევია, ასეა თქმულება-ლეგენდებშიც. ზღაპრის მხატვრულ საშუალებათა შორის მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ტიპიურ ფორმულებს რომელთა საშუალებით გადმოიცემა ამბის დასაწყისი და დასასრული, მოგზაურობა, დიალოგი, ბრძოლა, ბუნების აღწერა, წყევლა, ჯადოქრობა... ამბის დასაწყისისა და დასასრულის ფორმულებში თავს იჩენს ქრისტიანობის გავლენა. ადრინდელ ეტაპზე ფორმულებს უფრო რეალისტური ხასიათი ჰქონდა.
ზღაპრის დასაწყისის ორ ძირითად ტიპს ვარჩევთ: თხრობით–რეალისტურს და რელიგიურ-ხოტბითს. თითოეულს თავისი ქვესახეები გააჩნი. თხრობითი-რეალისტური დასაწყისი ახასიათებს ცხოველთა ზღაპრებს თქმულებებს ლეგენდებს ანეკდოტებს. მისი ქვესახეებია: თხრობითი კონკრეტული და თხრობითი აბსტრაქტული ფორმულები. :ა) რეალისტური ტიპის თხრობითი-კონკრეტული დასაწყისის ნიმუშებია: „იყო ერთი მელია“, „დათვი და მელა დაძმობილდნენ.
- ბ) რეალისტური-ტიპის თხრობითი-აბსტრაქტული დასაწყისია: „იყო და არა იყო რა, იყო ერთი გლეხი კაცი“..
თხრობითი-რელიგიური დასაწყისიც ორ ქვესახეს გვაძლევს: ხოტბითსა და დალოცვითს:
- ა) თხრობითი-რელიგიური ტიპის ხოტბითი დასაწყისია: „იყო და არა იყო რა, ღვთის უკეთესი რა იქნებოდა, იყო ერთ ქალაქში ერთი მეთევზე“.
- ბ) თხრობითი-რელიგიური ტიპის დალოცვითი დასაწყისის მაგალითია: „იყო და არა იყო რა, ღვთის უკეთესი რა იქნებოდა, იყო შაშვი მგალობელი, ღმერთი თქვენი მწყალობელი. იყო ერთი მდიდარი კაცი“.
ზღაპრის დასაწყისის ტიპიური ფორმულები ჩვეულებრივ პროზაული ფორმითაა გადმოცემული დაბეჭდილ ტექსტებში, თუმცა აგებულების მხრივ სუფთა ლექსს წარმოადგენს:
- იყო და არა იყო რა (8),
- ღვთის უკეთესი რა იქნებოდა; (10)
- იყო შაშვი მგალობელი, (8),
- ღმერთი თქვენი მწყალობელი (8)
ქართულ ზღაპარს საბოლოოდ ლექსის ფორმა არ მიუღია, თუმცა ზოგი მისი ნაწილი რიტმული პროზის ან ლექსის სახით არსებობს.
ზღაპრის დასასრული
ზღაპარი ტიპიური ფორმულირებითაა თავ-ბოლოგამაგრებული, თუ დასაწყისი ამბის შემზადებას, თხრობის გამართვას და გმირის გაცნობას ემსახურება დასასრული, პირიქით, საწინააღმდეგო მიზანს ისახავს, ის მსმენელისადმი მიმართვას წარმოადგენს და თითქმის მუდამ ლექსის ფორმა აქვს.
ქართული ზღაპარი დასასრულის რამდენიმე სახეს იცნობს. მათ შორის მთავარია:
- ა) ამბის მოწამეობითი დასასრული (ნიმუში „მელა ეხლაც ცოცხალია და ჰლოცავს მეცხვარებს“). ცხოველთა ეპოსი დასასრულის ამ ტიპს მისდევს, იგი ჯადოსნურ ზღაპრებშიც გვხვდება, მაგრამ არა როგორც დამახასიათებელი მოვლენა.
- ბ) ამბის დალოცვითი დასასრული. მას მუდმივი, მყარი ფორმულა აქვს და ყველა ჟანრის ზღაპრებში გვხვდება. აი ისიც: „ჭირი იქა, ლხინი აქა (4+4=8), ქატო იქა, ფქვილი აქა“ (4+4=8). ეს დასასრული მშვენივრად ამჟღავნებს ჟანრის მაგიურ ფუნქციას.
- გ) ამბის მოთხოვნითი დასასრულიც არაა იშვიათი მოვლენა რომელშიც მეზღაპრე გასამრჯელოსა და ყურადღებას ითხოვს „ყურდღელი წამოვაფრინე (3+5=8), შაბსა და ყინტორაშია (3+5=8), დამისხი, დამალევინე (3+5=8) თუ გიდგა ტიკჭორაშია„ (3+5=8).
- დ) დალოცვითი ფორმულა ზღაპრის დაბოლოებაშიც გვხვდება: „მთას ურემი ავაშენე, წამოვიდა გორებითა, აქ სიცოცხლით გამიძეხით, საიქიოს ცხონებითა.
- ე) ამბის დასასრულს წმინდა ლირიკული ხასიათიც შეიძლება ჰქონდეს, რაც მეზღაპრის არჩევანის დიაპაზონზე მიუთითებს. „კაცმა ისეთი უნდა სთქვას, შიგ ტყუილი არ ერიოს, უნდა ღმერთი მოიგონოს, კაცი რომ არ მოერიოს“ და სხვ.
- ზ) თხრობის დამამთავრებელ ფორმულებში ჟანრის ფანტასტიკური იერი თავისებურ გამოხატულებას პოულობს, მაგალითად, მეზღაპრეს შეუძლია განაცხადოს: გუში იქ ვიყავი და დღეს აქა ვარო.
დასასრულის ფორმულა ზღაპრის მხატვრული კონსტრუქციის შემადგენელი ელემენტია და თუ რომელიმე ჩანაწერში იგი არ გვხვდება, ეს ჟანრის წესჩვეულებრიობის დარღვევის მაჩვენებელია მთქმელის მხრივ. (მ. ჩიქოვანი)
