სუპერაცია

სუპერაცია – (ლათ. superatio – დაძლევა, გადალახვა), ფონეტიკური პროცესი, რომელიც გულისხმობს ენობრივი თვალსაზრისით „მოუხერხებელი“, წარმოთქმისათვის ძნელი ბგერათმიმდევრობის აცილებას. სუპერაცია უმეტესად თავს იჩენს აქცესიურ კომპლექსებში, რადგანაც აქცესიური თანამიმდევრობა (გდ, ქთ, კტ) ფიზიოლოგიურად ნაკლებ „ბუნებრივია“. ამიტომ ხშირად ენებში შეიმჩნევა აღნიშნული კომპლექსების მიდრეკილება სუპერაციისკენ. ეს პროცესი შეიძლება ჩაითვალოს საყოველთაო ფონეტიკურ მოვლენად მისი ფიზიოლოგიური განპირობებულობის გამო, მაგრამ სუპერაცია არაერთნაირად ხორციელდება სხვადასხვა ენაში.

დადგენილია აქცესიური კომპლექსების დაძლევის განსხვავებული გზები: გადასმა (მეტათეზისი), გასპირანტება ან გახმოვანება, მარცვალთგასაყარის შექმნა, ასიმილაცია, კომპლექსში პირველი თანხმოვნის დაკარგვა, მკაფიო წარმოთქმა (გ. ახვლედიანი).

ამათგან ქართულში აქცესიური კომპლექსების სუპერაციისათვის გამოყენებულია რამდენიმე გზა:
1) მკაფიო წარმოთქმა;
2) მარცვალთგასაყარის შექმნა (მაგ-და, აქ-ტი);
3) აქცესიური კომპლექსის პირველი (უკანაენისმიერი) თანხმოვნის დისიმილაციური დაკარგვა (გრგოლი > რგოლი, გრკალი > რკალი). ქართულისათვის, საზოგადოდ, დამახასიათებელია პროგრესული დისიმილაცია (გორური > გორული), ამიტომ გრგოლი > რგოლის შემთხვევაში მოსალოდნელი იყო მომდევნო „გ“-ს დაკარგვა, მაგრამ იკარგვის თავკიდური „გ“, რაც იმით აიხსნება, რომ „გრ“ აქცესიურ კომპლექსში უკანაენისმიერი „გ“- ს გამძლეობა უფრო სუსტია, ვიდრე მომდევნოსი. თავკიდური „გ“ არ იკარგება, თუ მას ფუნქციური დატვირთვა აქვს (გრგებს);
4) აქცესიურ კომპლექსებში ხდება პროგრესული ასიმილაცია (გატყ-და > გატყტა, გახდა > გახთა, გათბა > გათფა), მაშინ როდესაც დეცესიურ კომპლექსებში ჩვეულებრივ გვაქვს რეგრესული ასიმილაცია (მათგან > მადგან, ქეითკირი > ქვიტკირი);
5) ხშირად აქცესიური კომპლექსის სუპერაციისთვის ქართული მიმართავს მეტათეზისს (ათრვამეტი > თვრამეტი, გასაპნვა > გასაპვნა).

აქცესიური მიმდევრობის სუპერაციის კიდევ ერთი შესაძლებლობა დადასტურებულია მეგრულში, რაც ვლინდება მეგრული რ-სა და ქართული გ-ს მრავალრიცხოვან შესატყვისობებში (როგორც ფუძეში, ასევე აფიქსებში): ქართ. – გწერს, მეგრ. – რჭარუნს (გ. როგავა). ეს არის სუპერაციის ე. წ. როტაციზმისებრი ფორმა.

ი. თევდორაძე

ლიტერატურა

• ახვლედიანი გ. ზოგადი ფონეტიკის საფუძვლები, თბ., 1949;
• როგავა გ. ქართველურ ენათა ბგერათშესატყვისობიდან: მეგრ. რ, ქართ. გ. – „სმამ“ 1949, ტ.10, 8.