ტარიელიანი
ტარიელიანი –– ტარიელის ამბავი, ზეპირსიტყვიერი თქმულებები და ლექსები ტარიელზე. ტერმინი შექმნილია ხელოვნურად, ლიტ. „ვისრამიანის“, „ამირანდარეჯანიანის“ კვალობაზე. თვითონ ფოლკლორში ტარიელის სიუჟეტი სხვადასხვაგვარად აღინიშნება: „ტარიელის ამბავი“, „ტარიელის ზღაპარი“, „ტარიელის ლექსი“, „ქაჯ-ტარიელის ზღაპარი“, „ტარიელის არაკი“, „გმირი ტარიელი", ტარიელიანის სათაურით პირველი სრული ვარიანტი 1936 წელს დაიბეჭდა („ხალხური ვეფხისტყაოსანი“, 1936). ტერმინი შემდეგ ლიტერატურათმცოდნეობაშიც დამკვიდრდა ხალხური ნაწარმოების გამოსაყოფად.
ტარიელიანის შინაარსის გადმოცემა საჭირო არ არის, ისედაც კარგადაა ცნობილი. შეკრებილია ტარიელიანის პროზაული ლექსითი და ნარევი ვარიანტები. ჩაწერილია საქართველოს ყველა კუთხეში ქართულ, მეგრულ, სვანურ და ოსურ ენებზე; გვხვდება უზბეკურადაც. ტარიელიანის პუბლიკაციას სათავე „ივერიის“ რედაქციამ დაუდო 1887 წელს, ჯავახური და კახური ვარიანტების გამოქვეყნებით (№215, 242). ამას ფშავური და სხვა კუთხეთა ჩანაწერები მოჰყვა. ტარიელიანი „ხალხური ვეფხისტყაოსნის“ სახელწოდებით ცალკე წიგნებად გამოქვეყდნდა 1905 (ს. მერკვილაძის პუბლიკაცია), 1936 და 1937 წლებში (მ. ჩიქოვანის გამოცემა). 1890 წლიდან პრესაში კამათი გაჩაღდა ხალხური და ლიტერატურული ნაწარმოებების ურთიერთობის თაობაზე (ალ. ხახანაშვილი, ვაჟა–ფშაველა, ნ. მარი). ერთი ბანაკი (ალ. ხახანაშვილი და სხვ.) ხალხური სიუჟეტის პირველადობას აღიარებდა, მეორე კი უარყოფდა რუსთაველის შემოქმედებაზე ყოველგვარ ფოლკლორულ გავლენას, (ვაჟა ფშაველა და სხვ). 1936-3711 წლებში რუსთაველის პირველი იუბილეს პერიოდში დისკუსიამ ახალი ძალით იფეთქა. ამჯერად პრობლემების კვლევს ფოლკლორისტების გარდა (მ. ჩიქოვანი, ვ. კოტეტიშვილი, ქს. სიხარულიძე, ელ. ვირსალაძე) ლიტერატურის ისტორიკოსებმაც მოკიდეს ხელი (ნ. მარი, ი. ჯავახიშვილი, კ. კეკელიძე, პ. ინგოროყვა, ალ. ბარამიძე, ი. აბულაძე, შ. ნუცუბიძე, გ. იმედაშვილი, ს. ცაიშვილი, ი. მეგრელიძე, მძ. გუგუშვილი და სხვ). დადგინდა რომ ფოლკლორი და მითოლოგია რუსთაველის შემოქმედებითი წყაროა. ზოგი მკვლევარის მოსაზრებით ტარიელისა და ავთანდილის ამბების ძირითადი ნაწილი წინ უსწრებდა რუსთაველის პოემას. ახლა ისიც აღიარებულია, რომ „ვეფხისტყაოსანმა“ გავლენა მოახდინა ქართულ ფოლკლორზე და ტარიელიანი დაიმსგაგსა.
მ. ჩიქოვანი
ლიტერატურა
- მ. ჩიქოვანი, ხალხური ვეფხისტყაოსანი, 1937;
- მისივე, შოთა რუსთაველი და ქართული ფოლკლორი, 1966;
- ვ. კოტეტიშვილი, რჩ. ნაწერები, 1967;
- ალ. ბარამიძე, შოთა რუსთაველი და მისი პოემა, 1966;
- კ. კეკელიძე, ქართ. ლიტ. ისტორია, 11, 1958.
- ი. მეგრელიძე, რუსთაველი და ფოლკლორი, 1958.
