შხამა (მცენარე)
შხამა - veratrum lobelianum bernh. შხამას ქვემო ქართლში ეძახიან ასლიყარას; ჯავახეთში, მესხეთში - ეტარაკს; ხევსურეთში, თუშეთში - სხამას; იმერეთში — აბუდრაკს: ლეჩხუმში — აპუნტრაკს; გურიაში - ხაპუტრაკს; სამეგრელოში - აპურტაკს; სვანეთში - ამტრაკს; სულხან-საბა ორბელიანი აბუტარაკს უწოდებს.
შხამა მიეკუთვნება შროშანასებრთა — Jiiiccae-ს ოჯახს, იგი მრავალწლიანი სწორღეროიანი 170 სმ-მდე სიმაღლის მცენარეა. ფოთლები განიერი, ძარღვების გასწვრივ ნაკეცებიანი, ქვედა მხრიდან შებუსული; ქვემო ფოთლები დიდი ზომისაა, მოყვანილობით ფართოელიფსური და ბოლოწაწვეტებული, ზედა - ლანცეტაა, გრძლად წაწვეტებული; ყვავილები საგველასებრ ყვავილედადაა შეკრებილი, თანაყვავილები ფართო კვერცხისებრი, ყვავილის ყუნწზე ბევრად გრძელი. ყვავილედის ღერო და ყვავილის ყუნწი ხშირი ბუსუსითაა მოფენილი; ყვავილსაფარი მომწვანო-ყვითელია, ყუნწზე რამდენჯერმე გრძელი; ფესურა 6-8 სმ სიგრძისაა, რომლის გარშემოც განლაგებულია 2–4 მმ დიამეტრის მრავალრიცხოვანი თასმისებრი ფესვები. ყვავილებს და თესლებს ივითარებს ივნის-აგვისტოში. ნაყოფი სამბუდიანი კოლოფია.
გვხვდება სუბალპურ სარტყელში და ალპურ მდელოებშიც, ზღვის დონიდან 2500 მ-მდე, იზრდება ნესტიან ადგილებში. საქართველოში თითქმის ყველგან გვხვდება, გავრცელებულია აზერბაიჯანში, სომხეთში, შუა აზიაში, დასავლეთ და აღმოსავლეთ ციმბირში, შორეულ აღმოსავლეთში და სხვ. შხამა ძლიერ შხამიანი მცენარეა, მისი ყველა ნაწილი შეიცავს ალკალოიდს, ირვინს, რუბიიერვინს, იზორუბიჩერვინს, გერმინს, გერმიდინს, პროტოვერატრინს.
განსაკუთრებით ტოქსიკურია პროტოვერატრინ ალკალოიდები ყველაზე დიდი რაოდენობით (2,4 % -მდე) ფესვებში დ ფესურებშია (1,3% -მდე), შედარებით მცირეა მიწისზედა ნაწილებში (0,5–0,55% ). ალკალოიდების შემცველობა მცენარეში სეზონის მიხედვით ცვალებადია. ფესვებსა და ფესურებში ალკალოიდები შედარებით დიდი რაოდენობით მოსვენების, შემოდგომა-გაზაფხულის პერიოდში აღინნიშნება; მიწისზედა ორგანოებში კი ვეგეტაციის დასაწყისში, როდესაფოთლები ჯერ არ არის გაშლილი და ჩანს მწვანე კონუსი. შხამას ფესურა გარდა ალკალოიდებისა შეიცავს საღებავ და მთრიმლავ ნივთიერებებს, ამინომჟავებს, ფისებს, გუმფისს, ცხიმებს, სახამებელს შაქრებს მინერალურ მარილებს და სხვ.
ნედლეულს აგროვებენ შემოდგომაზე ან ადრე გაზაფხულზე, მიწისაგან და სხვა გამხმარი მცენარეული ნარჩენებისაგან კარგად ასუფთავებენ, ფესურებს ჭრიან ოთხად (სიგრძეზე), გასახმობად გაუშლელ ფოთლებთან ერთად ათავსებენ ჩრდილში ქარგამჭოლ შენობაში. გამხმარი ფესურებიდან დამზადებული ფხვნილი გამოყენებულია მედიცინაში ნევრალგიის და რევმატიზმის სამკურნალოდ მალამოების სახით, ნახარშით დასველებულ საფენებს ხმარობენ ეგზემურ ადგილება დასაფენად და სხვა. ვეტერინარიაში ფესვები და ფესურების ნახარში გამოიყენება მადის გასაუმჯობესებლად, მალამო მუნის საწინააღმდეგოდ, შინაური ცხოველების პარაზიტი მწერების მოსასპობად. მცენარეთა დაცვაში შხამასაგან დამზადებული ფხვნილი, ნაყენის ნახარში გამოყენებულია როგორც კონტაქტური და შინაგანი (ნაწლავებბის) მოქმედებების საშუალებები. შესაფრქვევად იყენებენ შხამას ფესვებისა და ფესურებისაგან (ფესვები და ფესურები დაჭრისას უნდა იყოს მოთეთრო-ნაცრისფერი) დამზადებულ წმინდად დაფქულ ფხვნილს.
შესასხურებლად ნედლი ან მშრალი მცენარეებისაგან მზადდება ნაყენი, ამ შემთხვევაში იღებენ 1 კგ ნედლ ან 500 გ ნახევრად მშრალ 250 გ მშრალ ან კარგად დაქუცმაცებულ ფესვებსა და ფესურებს 48 საათის განმავლობაში ათავსებენ 10 ლიტრ წყალში, შემდეგ გაწურავენ და იყენებენ მავნე მწერების წინააღმდეგ. ნახარშის დასამზადებლად იგივე შეფარდებით იღებენ დაქუცმაცებულ შხამს, ცივ წყალში ათავსებენ 6-8 საათის განმავლობაში და ადუღებენ ნახევარ საათს, გაცივების შემდეგ გამოწურავენ.
საზღვარგარეთ ხეხილის ბაღში შხამას იყენებენ როგორც შინაგანი მოქმედების ინსექტიციდს ნაყოფჭამიების წინააღმდეგ, მისი გამოყენება საყურადღებოა იმ მხრივაც, რომ იგი შეიძლება გამოვიყენოთ ხილის სიმწიფის პერიოდში, მაშინ, როდესაც სხვა ინსექტიციდების გამოყენება დაუშვებელია. შხამას გამოყენებას ურჩევენ თაგვისებრი მღრღნელების წინააღმდეც; ისინი ადვილად იღუპებიან შხამას ფესვების ნაყენით დასველებული მარცვლის მიღებით.
ნაყენის დასამზადებლად იღებენ 100 გ დაქუცმაცებულ ნედლ ფესვებსა და 4—5 დღე-ღამის განმავლობაში ათავსებენ 0,2 ლიტრ წყალში, რომელსაც ემატება გოგირდმჟავას, მარილმჟავას ან აზოტმჟავას რამდენიმე წვეთი, რომელიც ხელს უწყობს წყალში ალკალოიდების გამოყოფას, ასეთ ნაყენში ვათავსებთ მარცვალს, რომელიც უნდა მივიდეს გამარჯვებამდე და განთავისუფლდეს ჭურჭელში დარჩენილი ნაყენისაგან, გამოშრობის შემდეგ კი სოროებსა და შენობის სხვადასხვა ადგილას ვათავსებთ.
კირითა და შხამას ფხვნილის ნარევით ხეების შტამბის შელესვა მცენარეებს თაგვისებრი მღრღნელებისაგან იცავს. თეთრი და შავი შხამაც ანალოგიური თვისებით ხასიათდება და გამოიყენება იმავე მავნე ორგაზმის წინააღმდეგ.
