ხშულები

ხშულები – თანხმოვნები, რომელთა წარმოთქმისას ჰაერნაკადს ეღობება სამეტყველო ორგანოებით შექმნილი სპეციფიკური ხმაურით (ჩქამით) დასაძლევი ხშვა. იმის მიხედვით, თუ როგორ დაიძლევა ხშვა, განარჩევენ ე. წ მარტივ და რთულ ხშულებს. მარტივი ხშულების წარმოთქმისას ხშვა სწრაფი სკდომით იხსნება და სკდომის ჩქამიც მყისვე მთავრდება. ასე წარმოითქმის, მაგ. ქართული ბაგისმიერი ხშულები ბ-ფ-პ, წინაენისმიერი ხშულები დ-თ-ტ, უკანაენისმიერი ხშულები გ-ქ-კ. რთული ხშულების წარმოთქმისას ხშვის მოშლის შემდეგ ყალიბდება ვიწრო ნაპრალი, რომელშიც გამდინარე ჰაერნაკადი წარმოქმნის ხახუნის ხმაურს. ასე წარმოითქმის, მაგ., ქართული აფრიკატები – წინაენისმიერი სისინა ხშულები ძ-ც-წ და წინაენისმიერი შიშინა ხშულები ჯ-ჩ-ჭ.

ყოველი აფრიკატი წარმოიდგინება მარტივი ხშულისა და მის ზონაში წარმოებული ნაპრალოვანი ბგერის შეერთებად. ივარაუდება, რომ მჟღერ ხშულს უერთდება ნაპრალოვანი და ყრუს – ყრუ: დ+ზ→ძ, თ+ს→ც; დ+ჟ→ჯ; თ+შ→ჩ.

რამდენადაც აფრიკატების ხშვა არასრულია და ჰაერი პირიდან ნაწილობრივ ხშვის დროსვე გამოედინება, აფრიკატებს ნახევარხშულებსაც უწოდებენ, რაც შეეხება სკდომას, იგი უფრო კარგად აქვთ გამოხატული მარტივ ხშულებს და ამიტომ ხშირად ტერმინებს „მსკდომი“, „ხშულმსკდომი“, მხოლოდ მარტივი ხშულების აღსანიშნავად ხმარობენ. ამის გათვალისწინებით, ხშულ ჩქამიერებში გამოიყოფა ორი ძირითადი სახეობა: მსკდომები (ხშულ-მსკდომები, მარტივი ხშულები) და აფრიკატები (ნახევრად ხშულები. რთული ხშულები).

ზ. ჯაფარიძე