ბრუნება
| (ერთი მომხმარებლის 9 შუალედური ვერსიები არ არის ნაჩვენები.) | |||
| ხაზი 1: | ხაზი 1: | ||
| − | '''ბრუნება''' – სახელთა ფორმაცვალება, რომლის დროსაც იცვლება სიტყვის მხოლოდ გრამატიკული მნიშვნელობა, ლექსიკური | + | '''ბრუნება''' – სახელთა ფორმაცვალება, რომლის დროსაც იცვლება [[სიტყვა|სიტყვის]] მხოლოდ [[გრამატიკული მნიშვნელობა]], ლექსიკური მნიშვნელობა კი უცვლელი რჩება. |
| − | ბრუნება ხდება | + | ბრუნება ხდება [[ბრუნვა (გრამატიკა)|ბრუნვა]]თა მიხედვით. თანამედროვე სალიტერატურო ქართულში გამოყოფენ 7 ძირითად ბრუნვას, ესენია: [[სახელობითი ბრუნვა|სახელობითი]], მოთხრობითი, [[მიცემითი ბრუნვა|მიცემითი]], [[ნათესაობითი ბრუნვა|ნათესაობითი]]. [[მოქმედებითი ბრუნვა|მოქმედებითი]], [[ვითარებითი ბრუნვა|ვითარებითი]], წოდებითი. ბრუნვის ფორმათა სისტემა ქმნის [[პარადიგმა (ენათმეცნიერება)|პარადიგმა]]ს. პარადიგმის წევრებს შორის ურთიერთმიმართების სახე განსაზღვრავს პარადიგმის [[მორფოლოგია|მორფოლოგიურ]] ტიპს. |
| − | სისტემა ქმნის | + | |
ქართულში ბრუნვის ნიშნებსა და ფუძეში მიმდინარე ცვლილებები ფონეტიკური ხასიათისაა. ტრადიციულად წარმოდგენილი ბრუნების ტიპების კლასიფიკაციაც ემყარება არა მორფოლოგიურ, არამედ ფონოლოგიურ კრიტერიუმს. სახელთა ბრუნება როგორც მორფოლოგიური პროცესი, ქართულში ერთია ([[შანიძე აკაკი|ა. შანიძე]], არნ. ჩიქობავა). ამდენად, ბგერით ცვლილებათა გამო მიღებული სახეობების მორფოლოგიურ ტიპებად მიჩნევა მიზანშეუწონელი ჩანს. | ქართულში ბრუნვის ნიშნებსა და ფუძეში მიმდინარე ცვლილებები ფონეტიკური ხასიათისაა. ტრადიციულად წარმოდგენილი ბრუნების ტიპების კლასიფიკაციაც ემყარება არა მორფოლოგიურ, არამედ ფონოლოგიურ კრიტერიუმს. სახელთა ბრუნება როგორც მორფოლოგიური პროცესი, ქართულში ერთია ([[შანიძე აკაკი|ა. შანიძე]], არნ. ჩიქობავა). ამდენად, ბგერით ცვლილებათა გამო მიღებული სახეობების მორფოლოგიურ ტიპებად მიჩნევა მიზანშეუწონელი ჩანს. | ||
| − | ბრუნების მორფოლოგიური პრინციპის მიხედვით, სახელი ორგვარია: სუბსტანტივი და ატრიბუტივი. სუბსტანტივი ცალკე მდგომი სახელია, რომელსაც 7-წევრიანი (სრული) ბრუნების პარადიგმა აქვს. | + | ბრუნების მორფოლოგიური პრინციპის მიხედვით, სახელი ორგვარია: სუბსტანტივი და ატრიბუტივი. სუბსტანტივი ცალკე მდგომი სახელია, რომელსაც 7-წევრიანი (სრული) ბრუნების პარადიგმა აქვს. სუბსტანტივთა ბრუნების პროცესში ფონოლოგიური სახეობის მიხედვით აჯგუფებენ ბოლოხმოვნიან და ბოლოთანხმოვნიან სახელებს: ბოლოხმოვნიანი სახელები, თავის მხრივ, ფუძეუკვეცელი ან ფუძეკვეცადია. თანხმოვანფუძიანი სახელებიც, ფუძის ფონეტიკური ცვლის მიხედვით, ფუძეუკუმშველი ან ფუძეკუმშვადია. ქართულში გვაქეს კუმშვად-კვეცადი სახელებიც (ა. მანიძე, არნ. ჩიქობავა). |
| − | ატრიბუტივის (მსაზღვრელი სახელის) ბრუნების პარადიგმა, როდესაც | + | ატრიბუტივის (მსაზღვრელი სახელის) ბრუნების პარადიგმა, როდესაც მსაზღვრელი საზღვრულის წინ არის დასმული. რიგი თავისებურებებით გამოირჩევა: 1 თანხმოვანფუძიანი ატრიბუტივი წინადადებაში გვხვდება: ა) უნიშნოდ (ემთხვევა ფუძეს): „მაღალ სახლ-ს“, „მაღალ სახლ-ად“; ბ) -ი სუფიქსიანი ფორმით: „მაღალ-ი სახლი“, „მაღალ-ი სახლ-ის“, „მაღალ-ი სახლით“ გ) -მა სუფიქსიანი ფორმით: |
| − | „მაღალ-მა სახლ-მა“; დ) -ო სუფიქსიანი ფორმით: „მაღალ-ო სახლ-ო“. 2. ხმოვანფუძიანი | + | „მაღალ-მა სახლ-მა“; დ) -ო სუფიქსიანი ფორმით: „მაღალ-ო სახლ-ო“. 2. ხმოვანფუძიანი მსაზღვრელი უბრუნველია და ყველა ბრუნვაში სახელის ფუძეს ემთხვევა: „კოხტა მდელო“, „კოსტა მდე-ლო-მ“: „კოსტა მდელო-ს“ |
| − | ბრუვათა სისტემების ანალიზისას, მორფოლოგიურ ნიშანზე დაყრდნობით, გამოიყოფა კერძო სისტემები, რომლებიც რამდენიმე ჯგუფში ერთიანდებიან (ჰ. ფოგტი): | + | ბრუვათა სისტემების ანალიზისას, მორფოლოგიურ ნიშანზე დაყრდნობით, გამოიყოფა კერძო სისტემები, რომლებიც რამდენიმე ჯგუფში ერთიანდებიან ([[ფოგტი ჰანს|ჰ. ფოგტი]]): 1. საკუთარი სახელები (ოთხბრუნვიანი პარადიგმით); 2. ჩვენებითი ნაცვალსახელები (ფუძემონაცვლეობის პრინციპი); 3. რა [[ნაცვალსახელი]]; 4. ვინ ნაცვალსახელი; 5. პირის ნაცვალსახელები და ა. შ. ამ კერძო შემთხვევებში არსებითია ის, რომ ყველგან ბუნების ნაკლული პარადიგმა გვაქვს – აკლია ესა თუ ის ბრუნვა, რომელთა კომპენსაციასაც ან ამავე პარადიგმის წევრის საშუალებით ახდენს (ვინ ნაცვალსახელი ითავსებს სახელობითისა და მოთხრობითის ფუნქციებს), ანდა სხვა პარადიგმიდან სესხულობს (ჩვენებით ნაცვალსახელთა სისტემიდან –ეს |
| − | ნაცვალსახელი; 5. პირის ნაცვალსახელები და ა. შ. ამ კერძო შემთხვევებში არსებითია ის, რომ | + | (ის) იგი ერთეულებს მესამე პირის ნაცვალსახელის ნომინატივის ფუნქციით, ჩემ- კუთვნილებითი ნაცვალსახელის ფუძეს პირველი პირის ნაცვალსახელის ნათ. ბრუნვის გადმოსაცემად და სხვ). ყველა ეს კერძოობითი პარადიგმები ქმნიან ბრუნების III ტიპს (ნაკლული პარადიგმის მქონე სახელთა ჯგუფს). |
| − | რომელთა კომპენსაციასაც ან | + | |
| − | (ის) იგი ერთეულებს მესამე პირის ნაცვალსახელის ნომინატივის ფუნქციით, ჩემ- კუთვნილებითი ნაცვალსახელის ფუძეს | + | ცალკე უნდა გამოიყოს ზმნის ატრიბუტივთა (ზმნისართთა) ბრუნება, რომელიც ასევე ნაკლული პარადიგმითაა წარმოდგენილი. |
| − | პირის ნაცვალსახელის ნათ. ბრუნვის გადმოსაცემად და სხვ). ყველა ეს კერძოობითი პარადიგმები | + | |
| − | ქმნიან ბრუნების III ტიპს (ნაკლული პარადიგმის მქონე სახელთა ჯგუფს). | + | |
| − | |||
| − | |||
==წყარო== | ==წყარო== | ||
[[ქართული ენა: ენციკლოპედია]] | [[ქართული ენა: ენციკლოპედია]] | ||
[[კატეგორია:გრამატიკა]] | [[კატეგორია:გრამატიკა]] | ||
| + | [[კატეგორია:ბრუნება]] | ||
მიმდინარე ცვლილება 11:44, 29 თებერვალი 2024 მდგომარეობით
ბრუნება – სახელთა ფორმაცვალება, რომლის დროსაც იცვლება სიტყვის მხოლოდ გრამატიკული მნიშვნელობა, ლექსიკური მნიშვნელობა კი უცვლელი რჩება.
ბრუნება ხდება ბრუნვათა მიხედვით. თანამედროვე სალიტერატურო ქართულში გამოყოფენ 7 ძირითად ბრუნვას, ესენია: სახელობითი, მოთხრობითი, მიცემითი, ნათესაობითი. მოქმედებითი, ვითარებითი, წოდებითი. ბრუნვის ფორმათა სისტემა ქმნის პარადიგმას. პარადიგმის წევრებს შორის ურთიერთმიმართების სახე განსაზღვრავს პარადიგმის მორფოლოგიურ ტიპს.
ქართულში ბრუნვის ნიშნებსა და ფუძეში მიმდინარე ცვლილებები ფონეტიკური ხასიათისაა. ტრადიციულად წარმოდგენილი ბრუნების ტიპების კლასიფიკაციაც ემყარება არა მორფოლოგიურ, არამედ ფონოლოგიურ კრიტერიუმს. სახელთა ბრუნება როგორც მორფოლოგიური პროცესი, ქართულში ერთია (ა. შანიძე, არნ. ჩიქობავა). ამდენად, ბგერით ცვლილებათა გამო მიღებული სახეობების მორფოლოგიურ ტიპებად მიჩნევა მიზანშეუწონელი ჩანს.
ბრუნების მორფოლოგიური პრინციპის მიხედვით, სახელი ორგვარია: სუბსტანტივი და ატრიბუტივი. სუბსტანტივი ცალკე მდგომი სახელია, რომელსაც 7-წევრიანი (სრული) ბრუნების პარადიგმა აქვს. სუბსტანტივთა ბრუნების პროცესში ფონოლოგიური სახეობის მიხედვით აჯგუფებენ ბოლოხმოვნიან და ბოლოთანხმოვნიან სახელებს: ბოლოხმოვნიანი სახელები, თავის მხრივ, ფუძეუკვეცელი ან ფუძეკვეცადია. თანხმოვანფუძიანი სახელებიც, ფუძის ფონეტიკური ცვლის მიხედვით, ფუძეუკუმშველი ან ფუძეკუმშვადია. ქართულში გვაქეს კუმშვად-კვეცადი სახელებიც (ა. მანიძე, არნ. ჩიქობავა).
ატრიბუტივის (მსაზღვრელი სახელის) ბრუნების პარადიგმა, როდესაც მსაზღვრელი საზღვრულის წინ არის დასმული. რიგი თავისებურებებით გამოირჩევა: 1 თანხმოვანფუძიანი ატრიბუტივი წინადადებაში გვხვდება: ა) უნიშნოდ (ემთხვევა ფუძეს): „მაღალ სახლ-ს“, „მაღალ სახლ-ად“; ბ) -ი სუფიქსიანი ფორმით: „მაღალ-ი სახლი“, „მაღალ-ი სახლ-ის“, „მაღალ-ი სახლით“ გ) -მა სუფიქსიანი ფორმით: „მაღალ-მა სახლ-მა“; დ) -ო სუფიქსიანი ფორმით: „მაღალ-ო სახლ-ო“. 2. ხმოვანფუძიანი მსაზღვრელი უბრუნველია და ყველა ბრუნვაში სახელის ფუძეს ემთხვევა: „კოხტა მდელო“, „კოსტა მდე-ლო-მ“: „კოსტა მდელო-ს“
ბრუვათა სისტემების ანალიზისას, მორფოლოგიურ ნიშანზე დაყრდნობით, გამოიყოფა კერძო სისტემები, რომლებიც რამდენიმე ჯგუფში ერთიანდებიან (ჰ. ფოგტი): 1. საკუთარი სახელები (ოთხბრუნვიანი პარადიგმით); 2. ჩვენებითი ნაცვალსახელები (ფუძემონაცვლეობის პრინციპი); 3. რა ნაცვალსახელი; 4. ვინ ნაცვალსახელი; 5. პირის ნაცვალსახელები და ა. შ. ამ კერძო შემთხვევებში არსებითია ის, რომ ყველგან ბუნების ნაკლული პარადიგმა გვაქვს – აკლია ესა თუ ის ბრუნვა, რომელთა კომპენსაციასაც ან ამავე პარადიგმის წევრის საშუალებით ახდენს (ვინ ნაცვალსახელი ითავსებს სახელობითისა და მოთხრობითის ფუნქციებს), ანდა სხვა პარადიგმიდან სესხულობს (ჩვენებით ნაცვალსახელთა სისტემიდან –ეს (ის) იგი ერთეულებს მესამე პირის ნაცვალსახელის ნომინატივის ფუნქციით, ჩემ- კუთვნილებითი ნაცვალსახელის ფუძეს პირველი პირის ნაცვალსახელის ნათ. ბრუნვის გადმოსაცემად და სხვ). ყველა ეს კერძოობითი პარადიგმები ქმნიან ბრუნების III ტიპს (ნაკლული პარადიგმის მქონე სახელთა ჯგუფს).
ცალკე უნდა გამოიყოს ზმნის ატრიბუტივთა (ზმნისართთა) ბრუნება, რომელიც ასევე ნაკლული პარადიგმითაა წარმოდგენილი.
