თბილისის ციხე
თბილისის ციხე - (ინგლ. Narikala Fortress) ფეოდალური ხანის ციხე-სიმაგრე თბილისის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში, სოლოლაკის კლდოვან თხემზე.
წყაროებში თბილისის ციხე პირველად IV საუკუნის ამბებთან დაკავშირებით იხსენიება. შემდეგ ხანებში წარმოადგენდა ქალაქის ციტადელს. წერილობით წყაროებში მოიხსენიება სახელწოდებებით: კალა, შურისციხე, ნარიყალა, ქალაქის ციხე. მრავალრიცხოვან ომებში ბევრჯერ დანგრეულა, მაგრამ შემდეგ აღუდგენიათ და გადაუკეთებიათ. ჩვენამდე მოღწეული ნაგებობები ძირითადად XII–XIII და XVII საუკუნეებს განეკუთვნება.
საქართველოში არაბთა ბატონობისას (VII-X სს.) ციხე მათ მფლობელობაში იყო. 1122 წელს გამოიხსნა დავით აღმაშენებელმა, მაგრამ მალევე დაიკარგა XIII საუკუნის დასაწყისში მონღოლების შემოსვლისას. 1386 წელს შუააზიელმა ემირმა თემურ ლენგმა მიწასთან გაასწორა ციხე. XVII საუკუნეში ციხე სპარსელების ხელში გადავიდა. 1747 წელს მეფე ერეკლე II-მ ნარიყალა გაანთავისუფლა სპარსელებისგან, მაგრამ ისევ დაიკარგა 1795 წელს აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევისას. დღემდე მოღწეული ძირითადი გამაგრებები XVI და XVII საუკუნეებით თარიღდება.
1827 წელს ციხის გალავნის დიდი ნაწილი მიწისძვრამ დააზიანა და დაანგრია. ყველაზე ძველი შემორჩენილი ნაწილია ჩრდილო-დასავლეთ კუთხეში მდებარე, თლილი ქვით ამოყვანილი, კოშკის ფრაგმენტი. ნარიყალას კოშკებს შორის გამოირჩეოდა ე.წ. „თავრიზისა“ და „სტამბულის“ კოშკები. ციხესიმაგრე რთული სისტემის თავდაცვითი ნაგებობა იყო, მტკიცე კედლებით, კოშკებითა და ბასტიონებით გამაგრებული, ძნელად მისადგომი და ასაღები. ნარიყალაში შესასვლელი მოთავსებული იყო ჩრდილო–აღმოსავლეთის კუთხეში ამოყვანილ კოშკის თაღში. აქ იწყებოდა ცილინდრული კამარით გადახურული გასასვლელი, რომელიც ახლა ჩახერგილია. შედარებით ადვილად შესაღწევი გზა დასავლეთის მხრიდან იყო, რის გამოც ამ მხრიდან ციტადელი ყველაზე მეტადაა გამაგრებული. ნარიყალას ქვემო ეზოში ახლად აღდგენილი წმ. ნიკოლოზის სახელობის ეკლესიაა.
საბრძოლო კოშკებისა და კედლების გარდა ციხის ტერიტორიაზე ყოფილა აგრეთვე სასახლე, ეკლესია, აბანო და სხვა სამეურნეო თუ საყოფაცხოვრებო დანიშნულების ობიექტები. თბილისის ციხემ სამხედრო მნიშვნელობა დაკარგა ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმების შემდეგ (1801).
ნარიყალას ციხე ისტორიულ ძეგლთა შორის ერთ-ერთ უძველეს ციხესიმაგრედ არის მიჩნეული და საქართველოს მნიშვნელოვანი კულტურულ-ისტორიული ძეგლია.
