სუიციდი
სუიციდი - სუიციდს განსაზღვრავენ, როგორც ლეტალური დასასრულის მქონე აქტს, რომელიც განზრახ არის ინიცირებული და განხორციელებულია იმ ადამიანის მიერ, რომელმაც იცის ამ აქტის ლეტალური დასასრულის შესახებ ან ელის ასეთ დასასრულს.
სუიციდი შეიძლება სხვადასხვა მეთოდით განხორციელდეს. 2001 წელს, ინგლისსა და უელსში თავის ჩამოხრჩობა ყველაზე გავრცელებული მეთოდი იყო მამაკაცებს შორის და სუიციდის შემთხვევების საერთო რაოდენობის 40%-ს შეადგენდა. მას, სიხშირის თვალსაზრისით, მოჰყვებოდა წამლის გადაჭარბებული დოზით მიღება (20%), თავის მოწამვლა მანქანის გამონაბოლქვით (თითქმის 10%), თავის დახრჩობა წყალში და სიმაღლიდან გადმოხტომა. ქალებში ყველაზე გავრცელებული მეთოდი იყო წამლის დიდი დოზით მიღება (46%-ზე მეტი), თავის ჩამოხრჩობა (თითქმის 27%) და წყალში თავის დახრჩობა (7%) (Brock and Griffiths, 2003). აშშ-ში ცეცხლსასროლი იარაღისა და სხვა ძალისმიერი მეთოდების გამოყენება უფრო ხშირი მოვლენაა, ვიდრე ბრიტანეთში.
ლეტალური დასასრულის მქონე სუიციდის შემთხვევათა უმეტესობა დაგეგმილია. პიროვნება, რომელსაც სუიციდი აქვს დაგეგმილი, ხშირად საგანგებო ზომებს მიმართავს (არჩევს განმარტოებულ ადგილს და ისეთ დროს, როდესაც მოსალოდნელია, რომ არავინ გამოჩნდება). თუმცა, უმრავლეს შემთხვევაში, ის მაინც, რაღაც სახით მიგვანიშნებს თავისი განზრახვის შესახებ. აშშ-ში ჩატარებული გამოკვლევების მიხედვით, იმ ადამიანების ორ მესამედზე მეტი, ვინც სუიციდი განახორციელა, მანამდე გამოხატავდა სუიციდურ იდეებს, ხოლო თვითმკვლელობის განზრახვაზე ერთ მესამედზე მეტი საუბრობდა. ხშირად, პიროვნება ერთზე მეტ ადამიანს აფრთხილებს სუიციდის შესაძლო აქტის შესახებ. ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ბრიტანული გამოკვლევის თანახმად (Barraclough et al., 1974), იმ ადამიანების ორმა მესამედმა, რომელმაც შემდგომში სუიციდი განახორციელა, სხვადასხვა მიზეზით გაიარა კონსულტაცია ზოგადი პროფილის ექიმთან სუიციდის აქტის წინა თვეს, ხოლო 40%-მა - წინა კვირას. სუიციდის აქტამდე ერთი მეოთხედი შეხვდა თავის ფსიქიატრს. აქედან, ნახევარი შეხვდა ფსიქიატრს ერთი კვირით ადრე სუიციდის აქტის განხორციელებამდე. შედარებით ახალი მონაცემები ადასტურებს სუიციდის აქტამდე ფსიქიკური ჯანმრთელობის დაცვის სამსახურებთან კონტაქტის გახშირებას. აღსანიშნავია, რომ ასეთი კონტაქტი უფრო იშვიათია ახალგაზრდა მამაკაცებში.
სარჩევი |
დემოგრაფიული მახასიათებლები
სუიციდი დაახლოებით სამჯერ უფრო ხშირად გვხვდება მამაკაცებში, ვიდრე ქალებში. როგორც მამაკაცებში, ისე ქალებში, სუიციდის ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი ასაკოვან ადამიანებთან არის დადგენილი. გარდა ამისა, სუიციდის სიხშირე უფრო დაბალია დაქორწინებულ ადამიანებთან იმათთან შედარებით, ვინც არასოდეს ყოფილა დაქორწინებული და აჩვენებს ზრდის ტენდენციას შემდეგ ჯგუფებში ასეთი თანმიმდევრობით: ქვრივი მამაკაცები, ქვრივი ქალები, განქორწინებულები. სუიციდის სიხშირე დასაქმებულებთან შედარებით უმუშევარ პირებთან უფრო მაღალია. სოციალური კლასის მიხედვით, უმაღლესი მაჩვენებელი გვხვდება V კლასში (პროფესიული უნარ-ჩვევების არმქონე ფიზიკური შრომით დაკავებული ადამიანები). ამ ჯგუფს მოსდევს I სოციალური კლასი (პროფესიონალები), რომლის მაჩვენებლები აღემატება II, III და IV კლასების მონაცემებს. სუიციდის სიხშირე მაღალია პატიმრებთან, განსაკუთრებით კი დროებით დაპატიმრებულ პირებთან.
სუიციდის დონე განსაკუთრებით მაღალია ზოგიერთი პროფესიის ადამიანებთან. ვეტერინარ ქირურგებს მოსალოდნელზე სამჯერ უფრო მაღალი მაჩვენებელი აქვთ, ხოლო ფარმაცევტებისა და ფერმერების მონაცემები მოსალოდნელზე ორჯერ უფრო მაღალია (Charlton et al., 1993). ასევე, სუიციდის მაჩვენებელი შედარებით მაღალია ექიმებში (მამაკაც ექიმებთან შედარებით, ქალ ექიმებთან სუიციდის უფრო მაღალი მაჩვენებელია დადგენილი).
სუიციდის მიზეზები
კვლევის მეთოდები
სუიციდის მიზეზების გამოკვლევას რამდენიმე სირთულე უკავშირდება. შეუძლებელია პირადაპირი ინფორმაციის მოპოვება პიროვნების ჯანმრთელობისა და მისი მდგომარეობის შესახებ სუიციდის განხორციელების მომენტში. სუიციდის პროსპექტული გამოკვლევების ჩატარება რთულია, რადგან სუიციდი იშვიათ მოვლენას წარმოადგენს და, შესაბამისად, მისი შესწავლა დიდი ჯგუფების გამოკვლევას მოითხოვს. ამ სირთულეების დასაძლევად ორ სტრატეგიას იყენებენ:
- 1. რეტროსპექტულ გამოკვლევებში გროვდება ინფორმაცია იმ ვითარების შესახებ, რომელშიც განხორციელდა სუიციდი. ეს ხდება ჩანაწერების შესწავლით და იმ ექიმების, ნათესავებისა და მეგობრების ინტერვიუირებით, რომლებიც გარდაცვლილს კარგად იცნობდნენ.
- 2. ეპიდემიოლოგიურ გამოკვლევებში შეისწავლიან კავშირს ერთი მხრივ სოციალურ და დემოგრაფიულ ფაქტორებს, ხოლო, მეორე მხრივ, სხვადასხვა პერიოდში და პოპულაციაში სუიციდის მაჩვენებლებს შორის.
თითოეულ მიდგომას სპეციფიკური მეთოდოლოგიური პრობლემები უკავშირდება, თუმცა, პირველი ტიპის გამოკვლევა, რომელსაც „ფსიქოლოგიურ აუტოპსიას“ უწოდებენ, გვეხმარება სუიციდის წინმსწრები ფაქტორების იდენტიფიკაციაში. მეორე მიდგომა გვეხმარება გავერკვეთ იმ სოციალურ ვითარებაში, რომელმაც განაპირობა სუიციდის მაჩვენებლების ზრდა.
ცალკეული ფსიქოლოგიური და სომატური ფაქტორები
ცალკეული ფაქტორების შესწავლისას (ცხრილი 1) შემდეგი ძირითადი შედეგი იქნა მიღებული: იმ ადამიანების უმრავლესობას, ვინც სიცოცხლეს სუიციდით ამთავრებს, გარდაცვალების მომენტში ამა თუ იმ სახის ფსიქიკური აშლილობა აღენიშნება (Barraclough et al., 1974). მსგავსი შედეგები სხვა ქვეყნებშიც მიიღეს (Cheng and Lee, 2000), ესენია:
- პიროვნული აშლილობა. აღინიშნება ერთ მესამედიდან ნახევრამდე რაოდენობის იმ ადამიანებში, ვისაც ჰქონდა სუიციდის მცდელობა (Foster et al., 1997).
- გუნებ-განწყობის აშლილობა. გუნებ-განწყობის აშლილობის მქონე ადამიანების დაახლოებით 6 პროცენტი სიცოცხლეს თვითმკვლელობით ამთავრებს. დეპრესიული პაციენტების ავადმყოფობის ისტორიაში, რომლებმაც თვითმკვლელობა ჩაიდინეს, სხვა დეპრესიულ პაციენტებთან
შედარებით უფრო ხშირად ფიქსირდება თვითდაზიანების ეპიზოდები და უიმედობის განცდა (Fawcett et al., 1990). გარდა ამისა, ამ ჯგუფში უფრო ხშირად გვხვდება მარტოხელა, განქორწინებული, დაქვრივებული და უფროსი ასაკის ადამიანები, უფრო ხშირად - მამაკაცები.
- ალკოჰოლის ავადმოხმარება. ალკოჰოლდამოკიდებულების მქონე პაციენტებზე ჩატარებულმა შემდგომმა
დაკვირვებამ აჩვენა სუიციდის მუდმივი რისკის არსებობა. 7%-ის შემთხვევაში ასეთი რისკი სიცოცხლისთვის საშიში იყო (nskip et al., 1998). ალკოჰოლდამოკიდებულ ადამიანებში სუიციდის შემთხვევები უფრო ხშირად დაფიქსირებულია უფროსი ასაკის მამაკაცებთან, რომელთაც აქვთ ალკოჰოლიზმის ხანგრძლივი ისტორია, დეპრესიის ისტორია და წარსულში ჰქონდათ სუიციდის მცდელობა. სუიციდის რისკი აგრეთვე, გაზრდილია იმ ადამიანებში, ვისთანაც ალკოჰოლის ავადმოხმარებამ გამოიწვია სომატური პრობლემები, პრობლემები ცოლ-ქმრულ და სამსახურეობრივ ურთიერთობაში და, აგრეთვე, იმათთან, ვინც დაპატიმრებული ყოფილა ნასვამ მდგომარეობაში ჩადენილი კანონდარღვევის გამო.
- ნარკომოხმარება შედარებით გავრცელებულია იმ ადამიანებში, ვისთანაც სუიციდის მცდელობა ფატალურად მთავრდება. ეს პირები, ჩვეულებრივ, ახალგაზრდა
ასაკის არიან (Oyefeso et al., 1999).
- შიზოფრენია. სუიციდის მაჩვენებელი იზრდება ამ აშლილობის მქონე ახალგაზრდა მამაკაცებში დაავადების საწყის ეტაპზე. სუიციდის მაჩვენებლების ზრდა
განსაკუთრებით დაფიქსირებულია (ა) რეციდივის დროს; (ბ) დეპრესიული სიმპტომების დროს; (გ) მაღალი აკადემიური მოსწრების მკვეთრად გაუარესებისას ავად მყოფობის გამო. ამ ჯგუფში სუიციდის რისკი ცხოვრების მანძილზე 7%-ს შეადგენს (Inskip et al., 1998).
| ფსიქიკური აშლილობის პროცენტული მაჩვენებელი ლეტალური დასასრულის მქონე სუიციდის 5 ფსიქოლოგიურ აუტოპსიურ გამოკვლევაში. DSM–III ან DSM–IIIR კრიტერიუმების გამოყენებით | |
|---|---|
| დეპრესიული აშლილობა | 36-90 |
| ალკოჰოლის ავადმოხმარება ან ალკოჰოლდამოკიდებულება | 43-54 |
| ნარკომოხმარება ან წამალდამოკიდებულება | 4-45 |
| შიზოფრენიული აშლილობა | 3-10 |
| ორგანული ფსიქიკური აშლილობა | 2-7 |
| პიროვნული აშლილობა | 5-44 |
| Lonnqvist, JK (2000). Epidemiology and causes of suicide. In MG
Gelder, JJ Lopez-Ibor JR, and NC Andreasen (eds). The new Oxford textbook of psychiatry. Chapter 4.15.1. Oxford University Press, Oxford |
სუიციდთან დაკავშირებული სოციალური ფაქტორები
უკვე დიდი ხანია ტარდება ისეთი გამოკვლევები, რომელთა მეშვეობით ხდება სუიციდის მაჩვენებლის შედარება ერთი ქვეყნის შიგნით და რამდენიმე ქვეყანას შორის. ამათში არც ერთი მათგანი არ არის ისეთი გავლენიანი, როგორც ემილ დურკჰაიმის მიერ მეცხრამეტე საუკუნის დასასრულს ჩატარებული გამოკვლევა (Durkheim, 1951). დურკჰაიმმა შეისწავლა სუიციდის მაჩვენებლები საფრანგეთში და შეადარა ისინი ევროპის სხვა ქვეყნების მონაცემებს. მან აჩვენა, რომ სუიციდის სიხშირეს მრავალი სოციალური ფაქტორი განაპირობებს.
სუიციდის ხარისხი უფრო დაბალი აღმოჩნდა ომიანობისა და რევოლუციის პერიოდში და იზრდებოდა ეკონომიკური აღმავლობის და ეკონომიკური დეპრესიის დროს. ამის საფუძველზე მან დაასკვნა, რომ სუიციდის დონეს, ძირითადად, განაპირობებს სოციალური ინტეგრაცია და სოციალური რეგულაცია. დურკჰაიმმა აღწერა სუიციდის ოთხი ტიპი, საიდანაც ერთ-ერთი - ანომიური სუიციდია. მოცემულ კონტექსტში სუიციდის სწორედ ამ ტიპის განხილვაა ყველაზე საინტერესო. ტერმინი „ანომიური სუიციდი” აღწერს ისეთი ადამიანის თვითმკვლელობას, რომელსაც გაწყვეტილი აქვს კავშირი სხვა ადამიანებთან და აღარ მიიჩნევს თავს საზოგადოების წევრად (დურკჰაიმის მიერ იდენტიფიცირებული დანარჩენი ტიპებია ეგოისტი, ალტრუისტი და ფატალისტი).
უფრო გვიანდელმა გამოკვლევებმა აჩვენა, რომ სუიციდის შედარებით მაღალი მაჩვენებელი დაკავშირებულია უმუშევრობისა და სიღარიბის მაღალ დონესთან (Gunnel et al., 1995), განქორწინებასთან და სოციალურ ფრაგმენტაციასთან (Whitley et al., 1999). მიუხედავად იმისა, რომ ამ გამოკვლევების შედეგები არ გვაძლევს საშუალებას შევისწავლოთ იმ ადამიანების მახასიათებლები, რომლებმაც თვითმკვლელობა ჩაიდინეს, ისინი გვაწვდის მნიშვნელოვან ინფორმაციას საზოგადოებაში არსებულ ფაქტორზე, რომლებიც ზემოქმდებენ სუიციდის დონეზე. კროს-კულტურული მონაცემები იმას მიუთითებს, რომ სუიციდის მნიშვნელობა და მისდამი დამოკიდებულება ძალიან განსხვავებულია სხვადასხვა კულტურაში, რაც, თავის მხრივ, კავშირშია სუიციდის ხარისხთან.
კიდევ ერთი ფაქტორი, რომელიც, როგორც ჩანს ზემოქმედებს სუიციდის ხარისხზე, მედიის მიერ სუიციდის თემის გაშუქებაა. აღმოჩნდა, რომ სუიციდის და სუიციდის მცდელობის შემთხვევების რაოდენობა იზრდება ისეთი მხატვრული სატელევიზიო ფილმებისა და პროგრამების შემდეგ, რომლებიც შეიცავს კადრებს სუიციდის შესახებ (Hawton et al., 1999b). ზოგჯერ, სუიციდის მიზნით გამოყენებული საშუალებები და სუიციდის განხორციელების დრო შერჩეულია სუიციდის გახმაურებული ფაქტების ზეგავლენით, რომლებმაც მიიპყრეს საზოგადოების, პრესის და ტელევიზიის ყურადღება (Eisenberg, 1986b; Gould et al., 1990).
ბიოლოგიური ფაქტორები
იკვეთება კავშირი სუიციდსა და სუიციდის ოჯახურ ისტორიას შორის. ნაშვილები პირების გამოკვლევები (Wender et al., 1986) იმაზე მიუთითებს, რომ სუიციდის მექანიზმი გენეტიკური ხასიათისაა. ეს გენეტიკური მექანიზმი შეიძლება დამოუკიდებელი იყოს იმ მექანიზმებისგან, რომლებიც განაპირობებს ნებისმიერ ფსიქიკურ აშლილობას (Roy et al., 2000) და, შესაძლოა, ისეთ პიროვნულ თვისებებთან იყოს დაკავშირებული, როგორიც იმპულსურობა და აგრესიაა. სუიციდური ქცევა, აგრეთვე, დაკავშირებულია თავის ტვინის 5-HT-ის გზების აქტივობის დაქვეითებასთან. მაგ., სუიციდანტებში დაქვეითებულია 5-HT ფუნქციის პრესინაფსური მარკერებისა (CSF და 5-HIAA) და 5-HT ტრანსპორტერის უბნის სიმკვრივე. ამის საპირისპიროდ, პრეფრონტალურ კორტექსში გაზრდილია 5-HT1A და 5-HT2A პოსტსინაფსური რეცეპტორების სიმკვრივე, რაც შეიძლება ასახავდეს 5-HT-ის დაქვეითებული გამოთავისუფლების საპასუხო კომპენსატორულ რეგულაციას (Mann, 2003). როგორც ჩანს, ასოციაცია 5-HT-ის გზების აქტივობის დაქვეითებასა და სუიციდურ ქცევას შორის უფრო ფართოა და უკავშირდება თავის ტვინის დაქვეითებული 5-HT ფუნქციის მქონე ადამიანების იმპულსურობისა და აგრესიულობის მაღალ ხარისხს (Mann, 2003). 5-HT-ის ფუნქციასა და სუიციდს შორის გამოვლენილმა კავშირმა განაპირობა ინტერესი ისეთი კვლევების მიმართ, რომლითაც სწავლობენ 5-HT რეცეპტორების მაკოდირებელი გენების პოლიმორფიზმს სუიციდისადმი მიდრეკილ პირებში. ჯერჯერობით სარწმუნო ასოციაციების დადგენა ვერ მოხერხდა (Arango et al., 2003).
ფსიქოლოგიური ფაქტორები
სუიციდის ფსიქოლოგიური ფაქტორების შესახებ, ძირითადად, მსჯელობენ განზრახ თვითდაზიანების ქცევის შესწავლით, რომელსაც არ აქვს ლეტალური დასასრული, თუმცა, სუიციდის ფაქტორები შეიძლება ამისგან განსხვავებული იყოს. გამონაკლისს წარმოადგენს ბეკისა და მისი კოლეგების გამოკვლევა. მათ ჩაატარეს დაკვირვება 200 პაციენტზე, რომლებიც მანამდე ჰოსპიტალიზებულნი იყვნენ სუიციდური აზრების გამო (Beck et al., 1985). აღმოჩნდა, რომ უიმედობის მაღალი მაჩვენებლის მქონე პირებს აღენიშნებოდათ სუიციდის მომატებული სიხშირე მომდევნო 5-10 წლის მანძილზე. შემდგომი კვლევებით დადგენილია, რომ სუიციდური ქცევა შეიძლება დაკავშირებული იყოს: იმპულსურობასთან, დიქოტომიურ აზროვნებასთან (უკიდურესი აზროვნება, როდესაც პიროვნებისთვის ყველაფერი, მხოლოდ, ან თეთრი ან შავია) კოგნიტურ შეზღუდულობასთან, პრობლემის გადაჭრის დაქვეითებულ უნართან და აუტობიოგრაფიული მეხსიერების ზედმეტად განზოგადებასთან. ყველა ამ ფაქტორს შეუძლია, იმპულსური ქცევისაკენ განაწყოს ადამიანი (Williams and Pollock, 2000).
დასკვნა
ჩამოთვლილ ფაქტორებს არ აქვთ უშუალო მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი სუიციდთან, თუმცა ისინი მიუთითებენ სამივე ჯგუფის ფაქტორების მნიშვნელობაზე: (1) სომატური ფაქტორები, რომლებიც მოიცავს დეპრესიულ აშლილობას, ალკოჰოლის ავადმოხმარებასა და პიროვნულ აშლილობებს; (2) ფსიქოლოგიური ფაქტორები, რომელთა შორისაც ყველაზე ძლიერია უიმედობის განცდა; (3) სოციალური ფაქტორები, განსაკუთრებით, იზოლაცია და სიღარიბე. შესაძლოა, მნიშვნელოვანი იყოს ისეთი პიროვნული მახასიათებლები, როგორიცაა იმპულსურობა და აგრესიულობა, რომელთა ბიოლოგიურ საფუძველს 5-HT სისტემის დაზიანება უნდა წარმოადგენდეს.
