აწინაა

ა-წჷნაა (აფხ. Аҵынаа – „აწანები“) – მითიური ჯუჯა ხალხი, აფხაზეთის პირველი ბინადარნი (ვარიანტი: ნართების თანამედროვენი; ნართი ცვიცვის დედის ძმები).

აწანები თითისტოლანი იყვნენ და გვიმრაზე ისე ადიოდნენ, როგორც ხეზე. იმ დროს არც თოვლი იცოდა, არც ქარი, არ იყო წვიმა და სეტყვა. ისინი უდარდელად ცხოვრობდნენ, შიში არაფრისა ჰქონდათ; არც ღმერთი სწამდათ; ამბობდნენ, ჩვენს გარდა სულიერი არ არსებობსო. ერთხელ შუადღისას, როცა აწანები აწანგვარაში ისხდნენ, ზეციდან ოქროს აკვანი ჩამოეშვა, შიგ ჩვილი ბავშვი იწვა; გაკვირდნენ აწანები, ვერაფერი გაიგეს, ბავშვის ნახვით კი გულწრფელად გაიხარეს და გაზარდეს; როგორც კი წამოიზარდა, აწანებს ჰკითხა: „თქვენ არაფრის გეშინიათ და რა ძალაა ისეთი რომ დაგამარცხოთო“; ერთმა სამასი წლის აწანმა უპასუხა: „ბამბის თოვლი თუ მოვა და ცეცხლი წაეკიდება, გადავიბუგებით, სხვა ვერაფერი მოგვერევაო“. ეს იყო და ეს, ბიჭი უეცრად გაქრა, მას შემდეგ არავის უნახავს. ცოტა ხანში ქარმა დაბერა. ეს პირველი ქარი იყო აწანების მხარეში და ცუდად ენიშნათ. ქარი თანდათან გაძლიერდა, დაიწყო ბამბის თოვა და ორ საჟენამდე დადო; მალე ბამბას ცეცხლი წაეკიდა და უკლებლივ ყველანი ამოიბუგნენ. ასე უძიროდ ამოწყდნენ აწანები, რომლებიც „არც არასოდეს იბადებოდნენ და არც არასოდეს კვდებოდნენ“, – ამბობს თქმულება.

დრო, რომელშიც აწანები ცხოვრობენ არი მითოსური დრო, „ოქროს ხანა“, როცა ყველაფერი იდილიასაა დამორჩილებული. ისინი ცხოვრობენ მშვიდად, არ ცივათ, არ წყურიათ, არ ჰყავთ მტერი, არც არავის აწუხებენ და არც არავინ აწუხებთ, შრომობენ თავიანთთვის; არიან კარგი მესაქონლეები (ძირითადად წვრილფეხა მესაქონლეობას მისდევენ; ერთი გადმოცემით, სწორედ აწანებმა გამოიყვანეს თხის საუკეთესო ჯიშები) და მონადირეები (არცთუ იშვიათად ნადირობაში ნართებსაც ჯაბნიან). აწანები არ იცნობენ მიწათმოქმედებას (ზოგი ვარიანტით მოჰყავთ პურეული), არ იციან რა არის ხეხილი, ცეცხლი (ხორცს უმად ჭამენ). განსხვავებით ოსი ჯუჯებისაგან – ბცენთებისაგან, რომლებიც მიწაში, ჭიანჭველების ბუდის დაბლა ცხოვრობენ და ჩერქეზი ისფებისაგან (დოლმენებში, ე.წ. სპუნებში მობინადრე ჯუჯა არსებები), აწანები მთის ველებზე, საძოვრებზე სახლობენ. მათ კარვებსა და საქონლის სადგომებს პირი აღმოსავლეთისკენ აქვთ მიქცეული.

ნართულ გადმოცემათა ერთი ვარიანტით, აწანები სახლობენ ხბოს ბეჭზე, რომელიც არწივმა სასრიყვას თვალში გაურჭო და გმირმა მინდორში მოისროლა (ამ ბეჭს ხანდახან მელია ეჯაჯგურება სახრავად ისე, რომ ჯუჯათა სახლები პირს აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ იქცევენ). როგორც ჩანს, ჩერქეზი მოძმეების მსგავსად აწანების სატრანსპორტო საშუალება არის კურდღლები. ჯუჯები კურდღლებს ცხენებივით შეკაზმავდნენ და მიცვალებულის სულის პატივსაცემად დოღს აწყობდნენ.

ნართულ გადმოცემათა მიხედვით, აწანები ნართების თანამედროვენი არიან. ეს ორი მითიური ხალხი ერთმანეთს მეგობრობს და მოყვრობს კიდეც. აწანების ასული ზილხა არის ნართი კუნის (სხვა ვარიანტით სასრიყვას) ცოლი, რომლისგანაც იბადება ეპოსის ერთ-ერთი ცენტრალური ფიგურა (ცვიცვი). აწანები ამპარტავნები, ამაყები და ჯიუტები არიან. სწორედ ასეთი ხასიათის გამო გაცილდა ზილხა თავის ქმარს, ასეთი თვისებების გამო გაწირა ისინი ღმერთმა, რომელსაც არ ცნობდნენ. აფხაზეთის ზღვისპირა სექტორი მდ. ბზიფიდან ვიდრე ლაფსთამდე მე-16-19 საუკუნეებში ცნობილი ყოფილა „ცანების“ თემის სახელით; აქ მოსახლე ხალხს „ცანები“ ერქვათ. ამ თემის მეთაურ თავადთა გვარეულობა ატარებდა სახელწოდებას „ცან“. ზოგი მეცნიერი სწორედ ამ რეალურად არსებულ ხალხს უკავშირებს „ა-წანებს“. შესაძლოა, უფრო მართებული იყოს „წანის“ დაკავშირება ამ ტერმინთან მატერიალურად ახლოს მდგარი ოსური ჯუჯა ხალხის სახელწოდების (ბცენთი) „ბცენ“ ძირთან.

ლიტერატურა

• Абхазские сказки. Сух., 1959;
• Приключения нарта Сасрыквы и его девяностадевяти братьев. М., 1962; Сух., 1988;
• Ш. Д. Инал-ипа. Памятники абхазского фольклора. Сух., 1977;
• В.П. Пачулия. Легенды лазурного берега. М., 1973;
• Бройдо А. И. Некоторые аспекты мифа об ацанах // Труды АбИГИ. Язик, фольклор, литература. Вып. IV. Сух., 2013;
• პ. ინგოროყვა. გიორგი მერჩულე. თბ., 1954;
• ი. ადამია. ქართული ხუროთმოძღვრება. წიგნი მეორე. თბ., 1968.

წყარო

კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები