საბაწმიდის ლავრა
საბაწმიდის ლავრა – ქართველთა მწიგნობრული საქმიანობის უძველესი და უმნიშვნელოვანესი კერა უცხოეთში. დაარსებულია პალესტინაში V ს. 20-იან წლებში წმ. საბა განწმედილის მიერ. ლავრა იყო მართლმადიდებლური ქრისტიანობის ცნობილი ცენტრი აღმოსავლეთში და სასულიერო მწერლობისა – პალესტინაში. აქ მწიგნობრულ საქმიანობას ეწეოდნენ ბერძნები და ასევე სხვა ქრისტიანული ხალხების წარმომადგენლებიც. საყურადღებოა არაბულენოვანი მწიგნობრის შეფასება საბაწმიდის ლავრისა, რომელსაც ვხვდებით წმ. ეკატერინეს მონასტერში ახალაღმოჩენილ ერთ-ერთ არაბულ ხელნაწერში (№66):„ვარსკვლავი და სინათლე უდაბნოსი: სიამაყე. სიხარული, ძალა და წყალობა ორთოდოქსისა; ხსნის დასაწყისი იერუსალიმის უდაბნოში“.
ქართველები საბაწმიდის ლავრაში ადრევე დამკვიდრებულან. 532-ში მათ აქ საკუთარი ეკლესია ჰქონდათ. სადაც წირვა-ლოცვას ქართულად აღავლენდნენ. ქართველების სამწიგნობრო-ლიტერატურული, მოღვაწეობა ლავრაში განსაკუთრებით ინტენსიური გახდა VIII-IX სს-ში. შემუშავდა ბიბლიური წიგნების ე. წ. საბაწმიდური რედაქცია (დაახლ. IX ს.) განვითარდა ორიგინალური ჰიმნოგრაფია (ბასილი საბაწმიდელი, იოანე-ზოსიმე), ბერძნულიდან ითარგმნებოდა ლიტერატურა (სეითი და სხვ.) ძირითადად ლავრის ადრეულ, IX-X სს. ქართულ ხელნაწერებშია წარმოდგენილი ბიზანტიური ჰიმნოგრაფიის განვითარების უწყვეტი ხაზი – ადრეული ბიზანტიური ხანიდან (VI–VIII სს) საბაწმიდური სკოლის ჩათვლით (VIII-IX სს.), ანუ ლიტურგიკულ პრაქტიკაში პროზაული ჰიმნების გამოყენებისა და შემდგომ რიტმული გალობით) მათი შეცვლის პერიოდი, მაშინ როდესაც ამის ამსახველი თვით) ბერძნული მასალა ძალიან მცირე რაოდენობითაა მოღწეული.
საბაწმიდის ლავრაში ლიტერატურულ საქმიანობასთან ერთად ხდებოდა ხელნაწერების გადაწერა, წიგნებად მომზადება და გამრავლება (მაკარი ლეთეთელი, გიორგი თბილელი, იოანე-ზოსიმე). ადრეული ქართული თარიღიანი და უთარიღო ხელნაწერების უმრავლესობა სწორედ აქ არის გადაწერილი, მაგ: ჭილ-ეტრატის იადგარი (IX ს.) პირველი ქართული თარიღიანი ხელნაწერი – 864-ის ე. წ. სინური მრავალთავი, რომელიც გადაწერის შემდეგ სინას მთას გადაეცა და სხვ.
საბაწმიდის ლავრის ლიტერატურული საქმიანობა განსაკუთრებით საყურადღებოა, რადგან მნიშვნელოვანწილად აქ განვითარდა არაბულ-ქართული ლიტერატურული ურთიერთობები. როგორც ცნობილია, VIII ს-ში პალესტინისა და სინას მთის მელქიტურ, ანუ მართლმადიდებლურ თემებში აღმოცენდა ქრისტიანულ არაბული მწერლობა (შემდეგ იგი გავრცელდა სხვა არაბულ ქვეყნებშიც). მის შექმნაში მონაწილეობდნენ სირიელები, კოპტები, საკუთრივ არაბები. არაბულენოვანი ქრისტიანების ძირითადი სამწიგნობრო კერები პალესტინაში და მასთან მჭიდროდ დაკავშირებულ სინას მთაზე იყო საბას ლავრა, კალავრა და წმ. ეკატერინეს მონასტერი, რომლებიც იმავდროულად ქართველ მწიგნობართა სამოღვაწეო ცენტრებსაც წარმოადგენდნენ. ამ მონასტრებში ქართული და არაბულენოვანი მონაზვნები ერთად იღვწოდნენ და თანამშრომლობდნენ ხელნაწერების ტექნიკურად გაფორმებისას. ამას მოწმობს ქართული პაგინაცია არაბულ ხელნაწერებზე და არაბული პაგინაცია და მინაწერები იმავე წარმომავლობის ქართულ საბაწმიდურ თუ სინურ ხელნაწერებზე; 1020-ის ქართულ სინურ ხელნაწერებში (sin. georg 78) ჩაწერილია არაბული ანბანი, რომლის ყოველ ასოს სახელწოდება ქართულად აქვს მიწერილი. არაბულენოვან გარემოცვას, არაბულენოვან მწიგნობრებთან მჭიდრო თანამშრომლობას, საერთო ინტერესების ფონზე, ბუნებრივია, უნდა გამოეწვია ქართველ მწიგნობართა დაინტერესება ქრისტიანული არაბული მწერლობის ძეგლებით. ამ ძეგლების თარგმნა დაიწყო VIII-X სს. რითაც საფუძველი ჩაეყარა პალესტინურ-სინურ რეგიონში არაბულ-ქართულ ლიტერატურული ურთიერთობების განვითარებას. ქართველ და უცხოელ მეცნიერთა მიერ გამოვლენილია არაბულიდან ქართულად თარგმნილი ძეგლების საკმაო რაოდენობა, სახელდობრ: წარტყუენვაჲ იერუსალიმისაჲ (ნ. მარი), რომანოზ ახალი მოწამის მარტვილობა და ანტონ რავახის ავტობიოგრაფია (პ. პეეტერსი), დიონისე არეოპაგელის ავტობიოგრაფია (პ. პეეტერსი), ოცი საბაწმიდელი ბერის წამება (რ. ბლეიკი), კვირიაკეს წამება (ჟ. გარიტი), მამათა სწავლანი – ასკეტიკური კრებული, ეფრემ ასურის ცხოვრება, სტეფანეს და ნიკონის ცხოვრება, მარტვირი საჰდონას უცნობი თხზულება (ბ. უტიე), ნისიმეს წამება (ნ. წაქაძე), ლიმონარი (რ. გვარამია, ჟ. გარიტი), სინა-რაითის წმ. მამათა მოსრვა, პანტელეიმონის წამება, ბასილი კაბადოკიელის მეორე ეპისტოლე გაგზავნილი გრიგოლ ნაზიანსელისადმი, სვიმეონ სალოსის ცხოერება (რ. გვარამია) და სხვ.
ქართველებისათვის არაბულიდან თარგმნის ძირითადი ცენტრი უნდა ყოფილიყო : საბაწმიდის ლავრა. ამაზე მიგვანიშნებს ლავრის მაშინდელი შემოქმედებითი ატმოსფერო და მისი ადგილი პალესტინის საეკლესიო ცხოვრებაში. ამ მხრივ საგულისხმოა არაბულიდან ქართულად თარგმნილი ძეგლების და მათი შემცველი არაბული და ქართული ხელნაწერების ჩვენებები, თუნდაც არაპირდაპირი ხასიათისა. ნაწილი ამ ძეგლებისა თემატურად ან ავტორის სამოღვაწეო ადგილის მიხედვით უკავშირდება სწორედ საბაწმიდის ლავრას – ზოგიერთ მათგანს ახლავს ცნობა არაბული თხზულების თუ მისი ქართული ვერსიის საბას ლავრაში შექმნის შესახებ. ყოველივე ეს არ შეიძლება იყოს შემთხვევითი.
საბაწმიდის ლავრაში შექმნილ ლიტერატურულ პროდუქციას ქართველი მწიგნობრები და პილიგრიმები ავრცელებდნენ პალესტინურ-სინური რეგიონის ფარგლებს გარეთაც – ტაო-კლარჯეთში, ათონზე. საბაწმიდურმა ლიტერატურულმა ტრადიციებმა საგრძნობი გავლენა იქონია ქართული მწერლობის განვითარებაზე.
მომთაბარე არაბი ტომების მრავალგზისი დამარბეველი თავდასხმების შედეგად საბაწმიდის ლავრამ X-ს. და- სასრულს თითქმის შეწყვიტა არსებობა (XI ს-ში აქ მხოლოდ რამდენიმე ქართველი მონაზონიღა შემორჩა). ამ პერიოდიდან წყდება არაბულ-ქართული ლიტერატურული ურთიერთობებიც, მართალია, ქართველმა მწიგნობრებმა უმთავრესად სინას მთას შეაფარეს თავი და ხელნაწერებიც იქ გადაიტანეს, რაც, ძირითადად, განაპირობა ათონზე ქართველთა მძლავრი სამონასტრო-სამწიგნობრო ცენტრის – ივირონის მონასტრის დაარსებამ, მაგრამ ეს ურთიერთობა იქაც არ გაგრძელებულა.
რ. გვარამია
ლიტერატურა
- კეკელიძე კ. ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ I. თბ. 1980;
- მენაბდე ლ. ძველი ქართული მწერლობის კერები. ტ. 2, თბ., 1980;
- გვარამია რ. „საბას ლავრის როლი ქართულ-არაბულ ლიტერატურული ურთიერთობების განვითარებაში. – ისტორიულ-ფილოლოგიური ძიებანი“. თბ. 1997;
- მისივე: ძველი ქართული და ქრისტიანული არაბული ლიტერატურული ურთიერთობების ისტორიიდან–„მრავალთავი“, XX, თბ. 2003.
