ფოლკლორისტიკა

მიმდინარე ცვლილება 01:46, 27 მაისი 2024 მდგომარეობით

ფოლკლორისტიკა – ფოლკლორის შემსწავლელი მეცნიერება. იმუშავებს მეთოდებს და პრინციპებს ხალხური შემოქმედების კვლევისათვის, იძლევა განზოგადებულ დასკვნებს ზეპირსიტყვიერების წარმოშობა-განვითარებაზე და ჰქმნის ხალხური შემოქმედების ისტორიას. ფოლკლორისტიკა არის ზოგადი და კერძო, ისტორიული და აღწერითი. მჭიდრო კავშირი აქვს მომიჯნავე მეცნიერებებთან, ამყარებს რა მათთან საურთიერთო კავშირს (ეთნოგოაფია, ლიტერატურათმცოდნეობა, ლინგვისტიკა, არქეოლოგია, აზროვნების ისტორია და სხვ...) ხალხური ხელოვნების თავისებურებების, სპეციფიკის შესწავლის საშუალებით ირკვევა ინდივიდუალური და კოლექტიური საწყისების ხვედრითი წონა, განვითარების ეტაპები, ჟანრების ჩამოყალიბებისა და ერთა ფოლკლორული ურთიერთობის რთული პროცესი. პროფესიონალური ხელოვნების სათავეს ხალხური შემოქმედება წარმოადგენს. მხატვრული აზროვნების ეს ორი სახე ურთიერთის გამდიდრებასა და ამაღლებას იწვევს. ყველაზე სრულყოფილი, მარადიული სახეები ფოლკლორშია შექმნილი.

წარსულში ხალხური შემოქმედების გაცნობას სხვადასხვა თვალსაზრისით მისდევდნენ. მათ შორის უმთავრესად იყო მხატვრული, რელიგიური და მეცნიერული შესწავლა. მხატვრული შესწავლა მწერლობის შექმნა-განვითარებას უწყობს ხელს და დროის მიხედვით არ არის შეზღუდული: იგი პროფესიული ხელოვნების ჩასახვიდანვე დაფუძნდა და კვლავ ინტენსიურად მიმდინარეობს. ხალხური შემოქმედების რელიგიურმა შესწავლამ ხელი შეუწყო მონისტურ სარწმუნოებათა ძეგლების შექმნას მთელ მსოფლიოში (ბიბლია, ვედები და სხვ.), ხოლო მესამე შემთხვევაში უფრო ფართო პერსპექტივები დაისახა და თვითონ ხალხური შემოქმედების რაობა, წარმოშობა და ფორმირება, საფეხურები და კანონზომიერებანი, შინაგანი სტრუქტურა და პოეტური ენა იქცა დაკვირგების საგნად ყოველგვარ ფორმაში, განსხვავებულ ენობრივ მონაცემებზე დაყრდნობით ფოლკლორისტიკის განვითარების თანამედროვე ეტაპზე მსოფლიოს ყველა ხალხის შემოქმედებაა კვლევა-ძიების არეშე მოქცეული, შექმნილია მრავალრიცხოვანი ზოგადი და კერძო თეორიები, რომელთა დახასიათება სპეციალური დისციპლინის – ისტორიოგრაფიის ამოცანას წარმოადგენს.

ფოლკლორისტიკა მე-18 საუკ-ში იწყებს ჩამოყალიბებას ევროპაში. ხალხური შემოქმედების, კერძოდ, მისი სიტყვიერი ნაწილის კვლევას დიდად შეუწყო ხელი ინგლისელი მწერლის ჯ. მაკფერსონის „ოსიანის სიმღერების“ ორტომიანმა გამოცემამ (1765) და სიძველეთა შემკრების ტ. პერსის „ძველი ინგლისური პოეზიის რელიქვიების“ გამოსვლამ (1765), დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა აგრეთვე გერმანული მკვლევრის ი. ჰერდერის „ხალხთა ხმები სიმღერებში“-ს გამოჩენას (1778–79). მე-19 საუკ. დასაწყისში ძმებმა გრიმებმბა უფრო გააღრმავეს ფოლკლორის კვლევისა და პუბლიკაციის საქმე, საფუძველი ჩაუყარეს მითოლოგიურ თეორიას (რომლის იდეურ საფუძველს გერმანული კლასიკური ფილოსოფია წარმოადგენდა. მითოლოგებმა (გრიმები, ა. კუნი, ვ. შვარცი, ა. პიქტე, მაქს მიულერი. თ. ბუსლაევი, ა. აფანასეივი, ო. მილერი და სხვ.) შექმნეს ხალხური შემოქმედების მითების საფუძველზე წარმოქმნის თეორია. მათი აზრით, ეპოსი მითისა და ისტორიის შეერთების შედეგია. მომდევნო პერიოდში მითოლოგიურ თეორიას თ. ბენფეის ნასესხობის, მოხე–ტიალე სიუჟეტების ანუ მიგრაციული თეორია, დაუპირდაპირდა. ეს უკანასკნელი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებდა ხალხების ურთიერთ კულტურულ გავლენას: მაგ., ევროპული ზღაპრული სიუჟეტების უმეტესი ნაწილი აღმოსავლეთიდან, ინდოეთიდან შემოტანილად მიაჩნდათ. მალე ნასესხობის პრინციპს თვითჩასახვის პრინციპი ცვლის. ამ შეხედულებებმა დასრულებული სახე: ე. ტეილორის ანთროპოლოგიურ თეორიაში ჰპოვეს.

მსგავსი ფოლკლორული მოვლენების წარმოშობას ახლა პოლიგენეზისის საფუძველზე ცდილობენ. სამი ძირითადი მიმართულების დამკვიდრების თუ უარყოფა-კრიტიკის პერიოდში კვლავ ახალი სკოლები და მიმდინარეობები იჩენს თავს „ფინური სკოლის“ „ისტორიული სკოლის“ და სხვ. სახით: საბქოთა ფოლკლორისტიკა ხალხური შემოქმედებას მატერიალისტურ-დიალექტიკურ ახსნას იძლევა.

სხეადასხვა ხალხი ისტორიულ ასპარეზზე სხვადასხვა დროს გამოდის. კონკრეტული სოციალური პირობების შესაბამისად თითოეული მათგანი გარკვეულ დროს აღწევს კულტურის იმ საფეხურს, როცა თვითონ იწყებს თავისი ზეპირი შემოქმედების ფიქსაციას, გამოყენებას. ამის კვალობაზე ფოლკლორეული ჩანაწერების სიძველეც ქვეყნის სხვადასხვა ნაწილში ერთნაირი არ არის. აღმოსავლეთში, მაგალითად, ჩინელებს ხალხური ტექსტები ჩვენს წელთაღრიცხვამდე ჩაუწერიათ. ქართულ ლიტერატურაში ადაბტირებული ტექსტები 10 საუკუნიდან გვხვდება, ხოლო მე-15 საუკუნიდან უკვე წმინდა ხალხური ჩანაწერებია მოღწეული (ვანის ქვაბების წარწერები). მე-17 საუკ-ში ზღაპრების კრებულის შექმნაც დასტურდება (ბერნარდე ნეაპოლელი), ხოლო სისტემატური შემკრებლობითი მოღვაწეობა მე-19 საუკუნის დასაწყისიდან მკვიდრდება და მალე მთელ მოძრაობაში გადაიზოდება. საქართველო ფოლკლორისტულ საქმიანობაში ადრიდანვე ჩაება. XI-XII სს. ბერძნულ მითოლოგიას სწავლობდნენ. ვახტანგ მეექვსემ „ქილილა და დამანას“ წინასიტყვაობაში ყურადღება გაამახვილა ხალხების ზეპირსიტყვიერ ურთიერთობაზე, კონტაქტებზე. მე-19 საუკ. 50-იანი წლებში ჩვენში მსჯელობენ მითოლოგიური სკოლის ევროპელ წარმომადგენელთა შესახებ, იცნობენ ჰერდერის, გრიმების და სხვათა შეხედულებებს. ფართო მასმტაბის ფოლკლორულ-შემკრებლობასა და საგამომცემლო საქმიანობას მისდევდნენ გრ. ბაგრატიონი, პლ. იოსელიანი, დ. ჩუბინაშვილი, თ. ბატონიშვილი, მ.ბროსე, ი. ცისკარიშვილი, რ. ერისთავი, გ. ერისთავი. მომდევნო საფეხური ილ. ჭავჭავაძის და აკ. წერეთლის სახელებთანაა დაკავშირებული, რომლებსაც გვერდში ამოუდგნენ ი. გოგებაშვილი, ვაჟა-ფშაველა, პ. უმიკაშვილი, თ. რაზიკაშვილი, ალ. ყაზბეგი, ალ.ხახანაშვილი, ალ. ცაგარელი, ლ. აღნიაშვილი, ექვთ. თაყაიშვილი და ჩვენი კულტურის სხვა კორიფეები.

ფოლკლორისტიკა საბჭოთა ხელისუფლების დროს შესაძლებელი გახდა ახალი სამეცნიერო დისციპლინის ფორმირება და შესაბამისი საკვლევაძიებო უჯრედების შექმნა (სახელმწიფო მუზეუმი, ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტი, უნივერსიტეტი კონსერვატორია, ბათუმის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი) და მკვლევართა კადრებისმომზადება. ქართული საბჭოთა ფოლკლორისტიკის თეორიული და პრაქტიკული საკითხების დამუშავებაში პირველი ნაბიჯების გადადგმა დაკავშირებულია დ. არაყიშვილის, ვ. კოტეტიშვილის, თ. ბეგიაშვილის, ა. შანიძის, ფ. გოგიჩაიშვილის მოღვაწეობასთან. 30-40 წლებიდან ხალხური შემოქმედების შესწავლა ახალის ძალით: ჩაღდებოდა რამდენიმე მიმართულებით (მ. ჩიქოვანი, ქს. სიხარულიძე, ელ. ვირსალაძე, და სხვა), მუსიკაში (გრ. ჩხიკვაძე, შ. ასლანიშვილი), ხალხურ თეატრში (დ. ჯანელიძე), ქორეოგრაფიაში (დ. ჯავრიშვილი, ლ. გვარამაძე) და სხვ.

ქართული ფოლკლორისტიკა ფართო პრობლემატიკით ხასიათდება. კვლევა-ძიებასთან შეთანხმებულია სისტემატური ტექსტოლოგიური, საარქივო და საველე-საექსპედიციო მუშაობა. ქართული ხალხური შემოქმედება საერთამორისო ფოლკლორისტიკის ორბიტშია მოქცეული. მისი გენეზისისა და განვითარების საკითხებით დაინტერესებული არიან როგორც ადილობრივი, ისე უცხოელი მკვლევრები.

ჩვენში ხალხური შემოქმედება ინტენსიურად ვითარდება, იგივე პროცესი ახასიათებს მის შემსწავლელ მეცნიერებას, ფოლკლორისტიკას.

მ. ჩიქოვანი

[რედაქტირება] ლიტერატურა

• ქართული ხალხური პოერური შემოქმედება, I-III, 1959–71;
• მ. ჩიქოვანი, ქართული ფოლკლორი, 1946;
• მისივე, ქართული ფოლკლორისტიკა ოქტმბრის რევოლუციის 59-წლისთავზე. „ქართული საბჭოთა მწერლოაბის საკითხები, 1967;
• ქს. სიხარულიძე, ქართული ხალხური სიტყვიერების ქრესტომათია, ე, 1956;
• ელ. ვირსალაძე, ფოლკლორის სპეციფიკის პრობლემა, ლიტ. ძიებანი, IX, 1955;
• გ. კალანდაძე, ქართუღი ხალხური ბალადა, 1957.

[რედაქტირება] წყარო

ქართული ფოლკლორის ლექსიკონი: ნაწილი II