წოვათუშური ენა
მ (მომხმარებელმა Tkenchoshvili გვერდი „ბაცბური ენა“ გადაიტანა გვერდზე „წოვათუშური ენა“ გადამისამართ...) |
|||
| (ერთი მომხმარებლის 3 შუალედური ვერსიები არ არის ნაჩვენები.) | |||
| ხაზი 1: | ხაზი 1: | ||
'''წოვათუშური ენა''' – წოვათუშები ამჟამად ცხოვრობენ ახმეტის რაიონის სოფ. ზემო ალვანში. აქ ისინი | '''წოვათუშური ენა''' – წოვათუშები ამჟამად ცხოვრობენ ახმეტის რაიონის სოფ. ზემო ალვანში. აქ ისინი | ||
| − | ჩამოსახლდნენ [[თუშეთი]]დან XIX საუკუნის 20-იან წლებში. | + | ჩამოსახლდნენ [[თუშეთი]]დან XIX საუკუნის 20-იან წლებში. მათ ენას მკვლევრები სხვადასხვა სახელწოდებით იხსენიებენ: თუშური ენა (გიულდენშტედტი, კლაპროთი, პ. უსლარი, ა. შიფნერი, [[მარი ნიკო|ნ. მარი]] –); ბაცბური ენა ([[არნოლდ ჩიქობავა|არნ. ჩიქობავა]], ი. დეშერიევი, რ. გაგუა.). ამჟამად ქართული საენათმეცნიერო ლიტერატურაში დამკვიდრდა „წოვათუშური ენა“. |
| − | მათ ენას მკვლევრები სხვადასხვა სახელწოდებით იხსენიებენ: თუშური ენა (გიულდენშტედტი, კლაპროთი, პ. უსლარი, ა. შიფნერი, [[მარი ნიკო|ნ. მარი]] –); ბაცბური ენა ([[არნოლდ ჩიქობავა|არნ. ჩიქობავა]], ი. დეშერიევი, რ. გაგუა.). ამჟამად ქართული საენათმეცნიერო ლიტერატურაში დამკვიდრდა „წოვათუშური ენა“. | + | |
წოვათუშური ენა [[იბერიულ-კავკასიური ენები|იბერიულ-კავკასიურ ენები]]ს ნახურ ენათა ოჯახს განეკუთვნება. ამ ენაზე ლაპარაკობს სამი ათასამდე ადამიანი. საოჯახო ენის ფუნქციას ასრულებს. [[დამწერლობა]] არა აქვს. | წოვათუშური ენა [[იბერიულ-კავკასიური ენები|იბერიულ-კავკასიურ ენები]]ს ნახურ ენათა ოჯახს განეკუთვნება. ამ ენაზე ლაპარაკობს სამი ათასამდე ადამიანი. საოჯახო ენის ფუნქციას ასრულებს. [[დამწერლობა]] არა აქვს. | ||
| ხაზი 9: | ხაზი 8: | ||
სახელს აქვს 10 მარტივი [[ბრუნვა]]: სახელობითი, ერგატივი, მოქმედებითი, მიცემითი, ნათესაობითი, ვითარებით-გარდაქცევითი, განმსჭვალვითი, მიმართულებითი I, მიმართულებითი II, თანაობითი. | სახელს აქვს 10 მარტივი [[ბრუნვა]]: სახელობითი, ერგატივი, მოქმედებითი, მიცემითი, ნათესაობითი, ვითარებით-გარდაქცევითი, განმსჭვალვითი, მიმართულებითი I, მიმართულებითი II, თანაობითი. | ||
| − | გარდა აღნიშნული მარტივი ბრუნვებისა, წოვათუშურ ენას აქვს 14 ლოკატივური | + | გარდა აღნიშნული მარტივი ბრუნვებისა, წოვათუშურ ენას აქვს 14 ლოკატივური ბრუნვა, რომლებიც სახელის |
მოქმედებას ან მდგომარეობას აკონკრეტებენ სივრცეში. | მოქმედებას ან მდგომარეობას აკონკრეტებენ სივრცეში. | ||
| − | თანხმოვანთა სისტემა | + | თანხმოვანთა სისტემა შეიცავს 14 ფონემურ ერთეულს: |
[[ფაილი:TANXMOVNEBIS SISTEMA.JPG||400პქ||]] | [[ფაილი:TANXMOVNEBIS SISTEMA.JPG||400პქ||]] | ||
| ხაზი 30: | ხაზი 29: | ||
ზმნის უღვლილების სისტემა ემყარება სამ საყრდენ ფუძეს – აწმყოს, მყოფადისას და ნამყოსას. | ზმნის უღვლილების სისტემა ემყარება სამ საყრდენ ფუძეს – აწმყოს, მყოფადისას და ნამყოსას. | ||
| − | + | ზმნის რიგი გრამატიკული კატეგორია გამოიხატება როგორც სინთეზური, ასევე ანალიზური ფორმებით, ანუ [[მეშველი ზმნა|მეშველი ზმნით]]. | |
წოვათუშურ ენაში გამოიყოფა უღვლილების ოთხი ტიპი: 1. ნეიტრალური, 2. ოდენპიროვანი, 3. კლასოვანი, 4. | წოვათუშურ ენაში გამოიყოფა უღვლილების ოთხი ტიპი: 1. ნეიტრალური, 2. ოდენპიროვანი, 3. კლასოვანი, 4. | ||
კლასოვან-პიროვანი. | კლასოვან-პიროვანი. | ||
| − | მეოთხე ტიპის [[პარადიგმა (ენათმეცნიერება)|პარადიგმის]] ერთეულები თავისი მორფოლოგიური სტრუქტურით პოლიპერსონალური ზმნის მოდელს ქმნიან, რაც | + | მეოთხე ტიპის [[პარადიგმა (ენათმეცნიერება)|პარადიგმის]] ერთეულები თავისი მორფოლოგიური სტრუქტურით პოლიპერსონალური ზმნის მოდელს ქმნიან, რაც მნიშვნელოვანი მოვლენაა თეორიული [[ენათმეცნიერება|ენათმეცნიერების]] თვალსაზრისით. |
| − | წოვათუშურ ენას აქვს გვარის ჩამოყალიბებული მორფოლოგიური კატეგორია. მისი მაწარმოებელია -ლა (თეგ-ლა „კეთდება“, ხეტტ-ლა „იკითხება“ და | + | წოვათუშურ ენას აქვს გვარის ჩამოყალიბებული მორფოლოგიური კატეგორია. მისი მაწარმოებელია -ლა (თეგ-ლა „კეთდება“, ხეტტ-ლა „იკითხება“ და სხვ.) პირის ნიშნებით გამოიხატება როგორც სუბიექტი, ასევე ობიექტი. მათი დიფერენციაცია ემყარება მახვილის ადგილს ზმნის ფუძეში. ეს არის ახალი მოვლენა. |
| + | |||
| + | კაუზატივს აწარმოებს -ით სუფიქსი, რომელიც გაჰყვება ზმნის უღვლილების მთელ სისტემას. | ||
| + | |||
| + | ლექსიკაში უხვად მოიპოვება ქართული ან ქართულის გზით შემოსული სხვა ენათა სიტყვები. | ||
| + | |||
| + | წოვათუშები იდეალური ბილინგვები არიან. ამდენად, ამ ენაში არაიშვიათად დასტურდება ინტერფერენციული მოვლენები. | ||
| + | |||
| + | სიტყვათა რიგი [[წინადადება]]ში არსებითად თავისუფალი. | ||
| + | |||
| + | ენაში დასტურდება როგორც თანწყობილი, ასევე ქვეწყობილი წინადადებები. | ||
| + | |||
| + | ''კ. ჭრელაშვილი'' | ||
| + | |||
| + | |||
| + | |||
| + | ==ლიტერატურა== | ||
| + | * ჭრელაშვილი კ. ნახური ენების თანხმოვანთა სისტემა, თბ., 1975; | ||
| + | * მისივე, წოვა-თუშური ენა, თბ., 2002; | ||
| + | * ქადაგიძე დ. ქადაგიძე ნ. წოვათუშურ-ქართულ-რუსული ლექსიკონი, თბ. 1984 | ||
| + | |||
| + | ==წყარო== | ||
| + | [[ქართული ენა: ენციკლოპედია]] | ||
| + | [[კატეგორია:მსოფლიოს ენები]] | ||
| + | [[კატეგორია:ენები]] | ||
| + | [[კატეგორია:იბერიულ-კავკასიური ენები]] | ||
მიმდინარე ცვლილება 20:07, 22 მარტი 2024 მდგომარეობით
წოვათუშური ენა – წოვათუშები ამჟამად ცხოვრობენ ახმეტის რაიონის სოფ. ზემო ალვანში. აქ ისინი ჩამოსახლდნენ თუშეთიდან XIX საუკუნის 20-იან წლებში. მათ ენას მკვლევრები სხვადასხვა სახელწოდებით იხსენიებენ: თუშური ენა (გიულდენშტედტი, კლაპროთი, პ. უსლარი, ა. შიფნერი, ნ. მარი –); ბაცბური ენა (არნ. ჩიქობავა, ი. დეშერიევი, რ. გაგუა.). ამჟამად ქართული საენათმეცნიერო ლიტერატურაში დამკვიდრდა „წოვათუშური ენა“.
წოვათუშური ენა იბერიულ-კავკასიურ ენების ნახურ ენათა ოჯახს განეკუთვნება. ამ ენაზე ლაპარაკობს სამი ათასამდე ადამიანი. საოჯახო ენის ფუნქციას ასრულებს. დამწერლობა არა აქვს. ქართული ენა არის წოვათუშებისათვის კულტურის, განათლების, საზოგადოებრივ-სახელმწიფო მოღვაწეობის სფეროში ერთადერთი საკომუნიკაციო საშუალება. აქედან გამომდინარე, ქართული ენა არის მათთვის მშობლიური ენა და ეროვნებითაც ქართველად იწერებიან.
წოვათუშური ენაში ხმოვანთა რაოდენობა 15 მდეა: ა – 
, ე – 
, ო – 
, უ – 
. ნაზალიზებული ხმოვნები: ან, ენ, ინ, ონ, უნ.
სახელს აქვს 10 მარტივი ბრუნვა: სახელობითი, ერგატივი, მოქმედებითი, მიცემითი, ნათესაობითი, ვითარებით-გარდაქცევითი, განმსჭვალვითი, მიმართულებითი I, მიმართულებითი II, თანაობითი. გარდა აღნიშნული მარტივი ბრუნვებისა, წოვათუშურ ენას აქვს 14 ლოკატივური ბრუნვა, რომლებიც სახელის მოქმედებას ან მდგომარეობას აკონკრეტებენ სივრცეში.
თანხმოვანთა სისტემა შეიცავს 14 ფონემურ ერთეულს:
1. ბაგისმიერები, 2. კბილ-ბაგისმიერები. 1. კბილისმიერები,4. ლატერალურები, 5. წინაენისმიერები, 6. ვიბრანტები, 7. უკანასიბილანტები, 8. წინაეველარულები, 9. უკანაევლარულები, 10. ფარინგალურები, 11. ლარინგალურები
ზედსართავ სახელს აქვს სამი მორფოლოგიური კატეგორია: ბრუნების, რიცხვისა და კომპარატივისა. არსებით სახელთან ერთად ბრუნებისას იგი ბრუნვის ნიშნებს არ დაირთავს. ოღონდ ფუძეს ერთვის -ჩო ელემენტი. რომლის ფუნქციაც უცნობია: ცალკე კი ისევე იბრუნვის, როგორც არსებითი სახელი.
წოვათუშურ ენას აქვს შემდეგი ტიპის ნაცვალსახელები: 1. პირის, 2. ჩვენებითი, 3. კითხვითი, 4. კუთვნილებითი, 5. კითხვით-კუთვნილებითი, 6. მიმართებითი, 7. ინკლუზივ-ექსკლუზივი.
სახელთა რიცხვის კატეგორია ხასიათდება შესაბამის აფიქსთა სიმრავლით: -ი, -იშ; -არჩ, -აჲრჩ, - რშ…
წოვათუშურ ენაში ზმნა მდიდარია მორფოლოგიური კატეგორიებით. ესენია: უღვლილება, კლასკატეგორია, პირის, კაუზატივის, კილოს, გვარისა და ასპექტის კატეგორიები.
ზმნის უღვლილების სისტემა ემყარება სამ საყრდენ ფუძეს – აწმყოს, მყოფადისას და ნამყოსას.
ზმნის რიგი გრამატიკული კატეგორია გამოიხატება როგორც სინთეზური, ასევე ანალიზური ფორმებით, ანუ მეშველი ზმნით.
წოვათუშურ ენაში გამოიყოფა უღვლილების ოთხი ტიპი: 1. ნეიტრალური, 2. ოდენპიროვანი, 3. კლასოვანი, 4. კლასოვან-პიროვანი.
მეოთხე ტიპის პარადიგმის ერთეულები თავისი მორფოლოგიური სტრუქტურით პოლიპერსონალური ზმნის მოდელს ქმნიან, რაც მნიშვნელოვანი მოვლენაა თეორიული ენათმეცნიერების თვალსაზრისით.
წოვათუშურ ენას აქვს გვარის ჩამოყალიბებული მორფოლოგიური კატეგორია. მისი მაწარმოებელია -ლა (თეგ-ლა „კეთდება“, ხეტტ-ლა „იკითხება“ და სხვ.) პირის ნიშნებით გამოიხატება როგორც სუბიექტი, ასევე ობიექტი. მათი დიფერენციაცია ემყარება მახვილის ადგილს ზმნის ფუძეში. ეს არის ახალი მოვლენა.
კაუზატივს აწარმოებს -ით სუფიქსი, რომელიც გაჰყვება ზმნის უღვლილების მთელ სისტემას.
ლექსიკაში უხვად მოიპოვება ქართული ან ქართულის გზით შემოსული სხვა ენათა სიტყვები.
წოვათუშები იდეალური ბილინგვები არიან. ამდენად, ამ ენაში არაიშვიათად დასტურდება ინტერფერენციული მოვლენები.
სიტყვათა რიგი წინადადებაში არსებითად თავისუფალი.
ენაში დასტურდება როგორც თანწყობილი, ასევე ქვეწყობილი წინადადებები.
კ. ჭრელაშვილი
[რედაქტირება] ლიტერატურა
- ჭრელაშვილი კ. ნახური ენების თანხმოვანთა სისტემა, თბ., 1975;
- მისივე, წოვა-თუშური ენა, თბ., 2002;
- ქადაგიძე დ. ქადაგიძე ნ. წოვათუშურ-ქართულ-რუსული ლექსიკონი, თბ. 1984
