წინადადება

წინადადება – სინტაქსის ერთ-ერთი ძირითადი კატეგორია, რომელიც შედგება ამა თუ იმ ენის გრამატიკის წესების შესაბამისად გაფორმებული ერთი ან რამდენიმე სიტყვისაგან და დასრულებულ აზრობრივ-ინტონაციურ ერთეულს წარმოადგენს.

წინადადება მრავალასპექტიანი ერთეულია და ხასიათდება სტრუქტურულ-სემანტიკური ნიშნების ერთობლიობით. იგი, ერთი მხრივ, განიხილება როგორც სტრუქტურა (ენაში) და, მეორე მხრივ, როგორც გამონათქვამი (მეტყველებაში). მისი ერთ-ერთი ძირითადი ნიშანია პრედიკატულობა. ყოველ წინადადებას აქვს გარკვეული ინტონაცია, რაც მასში შემავალ სიტყვებს ერთ მთლიან ერთეულად აერთიანებს.

მოდალობის მიხედვით წინადადება შეიძლება იყოს თხრობითი, კითხვითი და ბრძანებითი. თითოეულს შეიძლება ახლდეს ესა თუ ის ემოციური იერი, ან გამოხატავდეს ძლიერ გრძნობას. ამის მიხედვით, დამატებით გამოიყოფა ძახილისა და კითხვით-ძახილის წინადადებები. მოდალობის გამოხატვის საშუალებებია: ინტონაცია, ზმნის კილოს ფორმები, კითხვითი ნაწილაკები, შორისდებულები.

აგებულების მიხედვით განირჩევა მარტივი, შერწყმული და რთული წინადადება წინადადების წევრები ერთმანეთს ენაში შემუშავებული წესების მიხედვით უკავშირდება. ამ კავშირისა და მიმართების გამოხატვის ძირითადი საშუალებებია: სიტყვის ფორმა, დამხმარე სიტყვები, სიტყვათა განლაგება, ინტონაცია. წინადადების წევრები ქმნიან გარკვეულ სინტაქსურ წყვილებს. მიმოსახრელი აფიქსებით მდიდარ ენებში წინადადების წევრთა ურთიერთობა შეთანხმებით, მართვითა და მირთვით ხორციელდება.

პრედიკატი (შემასმენელი) წინადადების ძირითადი მაორგანიზებელი ნაწილია. იგი განსაზღვრავს მთავარ წევრთა რაოდენობას წინადადებაში. იმ ენებში, სადაც ზმნა მხოლოდ ერთპირიანია, გვაქვს ორკომპონენტიანი სტრუქტურული ყალიბები. თუ ზმნა უსუბიექტო გახდა, წინადადება ერთშემადგენლიანია. ქართულში ზმნის მრავალპირიანობის გამო წინადადება შეიძლება იყოს არა მარტო ერთ- (ჩამობნელდა) და ორშემადგენლიანი (ქარი ჩადგა), არამედ სამ- (ნოდარმა თვალები დახუჭა; მთვარე ღრუბელს ამოეფარა) და ოთხ შემადგენლიანიც (ხეებმა თელას თვალიერება დაუწყეს). შემასმენელი და პირმიმართი წევრები ერთმანეთთან დაკავშირებულნი არიან საურთიერთო დაქვემდებარებით, ხოლო არამთავარი წევრები – ცალმხრივი დაქვემდებარებით.

გამოიყოფა აგრეთვე სახელდებითი წინადადება. იგი ყოველთვის ერთ შემადგენლიანია და საგანს ან მოვლენას აღნიშნავს მტკიცების გარეშე. გადმოიცემა არსებითი სახელის სახელობითი ბრუნვის ფორმით, რის გამოც მას ნომინატიური წინადადება ეწოდება (უდაბნო; მკრთალი სინათლე).

ლინგვისტურ ლიტერატურაში წინადადება განხილულია სამი ძირითადი თვალსაზრისით: ლოგიცისტურით, ფსიქოლოგისტურითა და ენობრივ-გრამატიკულით. ლოგიცისტური განსაზღვრისათვის დასაყრდენია აზრი, მსჯელობა (კ. ბეკერი, ნ. გრენი, ფ. ბუსლაევი…), ხოლო ფსიქოლოგისტური თვალსაზრისით წინადადება განიხილება როგორც ფსიქიკურ პროცესთა ენობრივი გამოხატულება (გ. პაული, ფ. ფოსტუნატოვი, ა. შახმატოვი…). წინადადების ენობრივ-გრამატიკული შესწავლისას გათვალისწინებულია მისი ორი ასპექტი – საკომუნიკაციო და ფორმალურ-გრამატიკული ამ კუთხით იკვლევს წინადადების ტრანსფორმაციული წარმომშობი გრამატიკა, ფუნქციონალური სინტაქსი (ე. მათეზიუსი, ნ. ხომსკი, ლ. ტენიერი, ლ. ბლუმფილდი, ზ. ჰარისი).

ლ. კვავაძე

ლიტერატურა

• ჩიქობავა არნ. მარტივი წინადადების პრობლემა ქართულში, I, თბ., 1923 (1968);
• კეაჭაძე ლ. თანამედროვე ქართული ენის სინტაქსი, თბ., 1966 (1996);
• დავითიანი ა. ქართული ენის სინტაქსი, თბ., 1973;
• ენუქიძე ლ. ძირითადი სინტაქსური თეორიები თანამედროვე საზღვარგარეთულ ენათმეცნიერებაში, თბ. 1987;
• ნებიერიძე გ. ენათმეცნიერების შესავალი, თბ., 1991.

წყარო

ქართული ენა: ენციკლოპედია