გორული ლექსიკონი
„იტალიურ-ქართული ლექსიკონი“ – ანონიმური ლექსიკონი, ცნობილი გორული ლექსიკონის სახელით. მას გარეკანზე იტალიურად აწერია – „ეს წიგნი დაწერილია 1724 წელს“. წარწერა ფურცლის ბოლოს, შუა ადგილზეა; იმავე გვერდზე, ზემოთ, მარჯვენა მხარეს, წერია თარიღი – 1787, ხოლო მეორე გვერდზე, სადაც წარმოდგენილია ქართული ანბანის სამივე სახეობა, სხვა თარიღი – 1750, რომელსაც მოსდევს წარწერა ნუსხური ასოებით: „უფალო წარუმართე ჯეროლიმოს“ („ღო წარმართე ჯეროლიმოს“). ჩვენი აზრით, ლექსიკონი შექმნილია მოხსენიებულზე უფრო ადრე, რადგან იგი გამოყენებულია სულხან-საბა ორბელიანის „ლექსიკონი ქართულის“ B რედაქციის (1715-16) დანართში.
იტალიურად დაწერილი ქართული ენის გრამატიკა და იტალიურ-ქართული ლექსიკონი აღწერა აკადემიკოსმა ე. მეტრეველმა (ხელნაწერთა აღწერილობა, I, 1957, გვ. 459), მეცნიერულად შეისწავლა პროფესორმა ნ. ორლოვსკაიამ.
ლექსიკონი შექმნილია ბერნარდე ნეაპოლელის „იტალიურ-ქართული ლექსიკონის“ პრინციპებით, ოღონდ სალექსიკონო ერთეულთა გრამატიკული დახასიათება აქ უფრო სრულია. ლექსიკონს წინ უძღვის 33-გვერდიანი გრამატიკული მიმოხილვა სახელთა და ზმნათა ვრცელი პარადიგმებით, რომლებიც წინადადებებშიც არის წარმოდგენილი.
გრამატიკულ ნაწილში სახელი წარმოდგენილია ექვს ბრუნვაში:
N. მამა მამები,
G. მამის ან მამისა მამებისა,
D. მამასა მამებსა,
A.cc. მამა მამები,
V. მამაო მამებო,
ABl. მამისაგან მამებისაგან.
თანხმოვანფუძიან სახელთაგან ნაბრუნებია პური, ხმოვანფუძიან კვეცად სახელთაგან – მამა და მზე, უკვეცელთაგან – კომბოსტო და ძუძუ. ბრუნვათა ფორმები რამდენიმე თვალსაზრისით იქცევენ ყურადღებას: (1) ნათ. ბრუნვაში ყველა სახელთან ნაჩვენებია როგორც გაუვრცობელი, ისე გავრცობილი ფორმა: მამის – მამისა და ა. შ.; (2) უკვეცელი სახელები ნათ. ბრუნვაში მხოლოდ ა-თი განივრცობა: კომბოსტოსა და მისთ. არ გვხვდება: კომბოსტოსი, ძუძუსი; (3) წოდ. ბრუნვაში ო-ს გვერდით ვ-ც ჩნდება: მზევ; (4) სახელები მრავლობით რიცხვში ძირითადად –ებ სუფიქსით არიან წარმოდგენილი: -თ სუფიქსიანი ფორმა-სახელთა მრავლობით რიცხვში არ გვხვდება, ნ სუფიქსიც მხოლოდ ორ შემთხვევაშია დამოწმებული (ძუძუნი, ძუძუნო).
გორული მეტყველების თვალსაზრისით, საყურადღებოა მოზმნისწინის მო- ( მა- ვარიანტების კანონზომიერი მონაცვლეობა: I ობიექტ. პირის მ- პრეფიქსის წინ მა- გვხედება, სხვა შემთხვევაში – მო-; მაგ.: მამიტანა, მაგ- რამ მოგიტანა; მამცემენ, მაგრამ მოგცემენ; მამწერე, მაგრამ მოგეწერე და სხვ.
მორფოლოგიური თვალსაზრისით ყურადღებას იქცევს სახელი მზე -ებ სუფიქსიან მრავლობითში. ეე კომპლექსი ყველგან მარტივი ე ხმოვნით არის წარმოდგენილი: მზები, მზებისა, მზებსა და სხვ. ეს ქართლური მეტყველების ფაქტად უნდა მივიჩნიოთ. ამით რეალიზებულია ფონემატური წესი, რომელიც კრძალავს ხმოვანთა კომბინაციებს მორფემათა ფარგლებში. ფ-მ. მაჯოს პარადიგმებიც ამას უჭერს მხარს.
როგორც ლექსიკონის შესავალ გრამატიკულ ნაწილში, ისე სალექსიკონო სტატიებში ზმნათა უღლება საკმაოდ სწორად არის წარმოდგენილი: მაგ.:
1. prezente – აწმყო: „მე მიყვარს: შენ გიყვარს: იმას უყვარს; ჩვენ გვიყვარს: თქვენ გიყვარსთ: იმათ უყვართ“;
2. Imperfetto – ნამყო უსრული: „მე მიყვარდა: გი: უ; P გვიყვარდა: თ: თ“. გი აქ მეორე პირის
ფორმაა: გიყვარდა, უ- კი – მესამისა – უყვარდა; ს. გამოხატავს მრავლობით რიცხვს (Plurale); თ მეორე და
მესამე პირებში ნიშნავს იმას, რომ მხოლობითის ფორმა უცვლელად მეორდება, მრავლობით რიცხვში მათ
მხოლოდ -თ სუფიქსი ემატებათ;
3. perfetto – ნამყო სრული: „მე შემიყვარე: შეი, შეიყვარა; P, თ:თ: შეიყვარეს“;
4. 2do perfetto – მეორე ნამყო სრული: „მე შემიყვარებია: შეგი: შეუ; P. შეგვიყვარებია: თ:თ;
5.Piu che Perfetto – ნამყო უსრულესი (ე. ი. უფრო ნამყო სრული): „მე შემეყვარა: შეგე: შეე; P. შეგვეყვარა: თ:თ“;
6. Futuri – მყოფადი: „მე შევიყვარებ: შეი: შეიყვარებს; P. თ:თ: შეიყვარებენ“;
7. Imperativo – ბრძანებითი: „შენ შეიყვარე; იმან შეიყვაროს: ჩვენ შევიყვაროთ; თქვენ შეიყვარეთ: იმათ შეიყვარონ“;
8. Presente et Imperfetto dell ottativo – აწმყოსა და ნამყო უსრულის ნატვრითი: „ნეტამც მე მიყვარდეს: გი: უ; P. გვი: გი: უყვარდესთ“;
9. Perfetto (ივარაუდება „ნატვრითის ნამყო სრული“): „ნეტამც მე შემეყვაროს; შეგე: შეე: P. შეგვეყვარო:
თ:თ“;
10. Piu che Perfetto (ივარაუდება ნატვრითი კილოს ნამყო უსრულესი): „ნეტამც მე შემეყვარა; შემდეგ როგორც თხრობით კილოში“;
11. Futuro (ივარაუდება ნატვრითი კილოს მყოფადი): „რომ მე შევიყვარო: შე: შეიყვარო; P. თ:თ: შეიყვარონ“;
12. Coniuntivo Presente – კავშირებითის აწმყო: „როს შევიყვარო…“ (იმეორებს ნატვრითს).
თვით ლექსიკონში ავტორი არ ასხვავებს ნატვრითი და კავშირებითი კილოს ფორმებს, ისინი მხოლოდ ნეტამც ნაწილაკისა და რომ კავშირით განსხვავდებიან ერთიმეორისაგან.
გორული ანონიმური იტალიურ-ქართული ლექსიკონის გრამატიკული ნაწილი არსებითად მიჰყვება ფ.-მ. მაჯოს გრამატიკას. ანონიმი ქართულ ენას უკეთ ფლობს, მაგრამ გრამატიკული დებულებები და მაგალითებიც კი ფ.-მ. მაჯოსაგან გადმოუღია. ის მცირეოდენი განსხვავება, რასედაც ლიტერატურაში მიუთითებენ (ნ. ორლოვსკაია), იმდენად გრამატ. კვალიფიკაციას არ ეხება, რამდენადაც განსხვავებას საანალიზო მასალის მიხედვით: ფ.-მ. მაჯო აანალიზებდა გორული დიალექტის სამეტყველო ფორმებს, ანონიმი კი – ქართლურისას, ანონიმის გორული ლექსიკონი გრამატიკული დანართებით და შიგა ჩანართებით ერთგვარი შეჯამებაა იმ დებულებებისა, რომლებიც მანამდე ჩამოაყალიბეს ქართული ენისთვის ფ.-მ. მაჯომ, ბერნარდე ნეაპოლელმა და სხვ. მისიონერებმა.
საკუთრიე ლექსიკონს დაახლოებით 250 გვერდი უკავია.
ანბანში წარმოდგენილი ჴ, ჲ, ჵ, ჱ, ჳ ასოებიდან ლექსიკონში გამოყენებულია ჴ, თუმცა არა ყველა საჭირო შემთხვევაში. მაგ., ხელი ჩაწერილია ხ ასოთი (იხ. Mano) ჴელ-ეჩო სიტყვაში კი იგივე ხელი ჴ ასოთია ჩაწერილი (იხ. Ascetta), ჴ გვხვდება სხვა სიტყვებშიც: მო და (იხ. Berette), კლდის-ჴმა (იხ. Echo), თიჴა (იხ. Crela). წყვილბაგისმიერი თანხმოვანი უ გამოყენებულია ძუირი (იხ. Costa) სიტყვაში.
ლექსიკონის ორთოგრაფია საშუალო ქართულის ბოლო პერიოდისაა: ჩვენ, ნაძვი, თქვენ დაია სხვ.
ზმნები ლექსიკონში წარმოდგენილია აწმყოს ფორმით, მიწერილი აქვთ უწყვეტლის, წყვეტილის, I თურმეობითის, II თურმეობითისა და მყოფადის ფორმები, მაგ: „Accendere ვანთებ: დი: ავანთე: ამინთია: ამენთო: ავანთებ“ (დი აქ გამოხატავს უწყვეტლის ფორმას – ვანთებდი).
სახელები ხშირად წარმოდგენილია სემანტიკური ველებით, მაგ., „Colombo-aio – მტრედი, სატრედო“; Frstello – ძმა, ტყუპი: მომდევნო სტრიქონზე წარმოდგენილია ძმობა, ძმობილობა, ძმობილი (იხ. Fratellaza: to); „Albero: otto – ხე, ბაყილო“ (otto – გადაიწერება; Alberatto – ახალგამოტანილი ყლორტია).
ლექსიკონის ბოლოს ჩამოწერილია არაბული ციფრები მათი ქართული დასახელებით: ერთი, ორი… ამათ მოსდევს რიგობითი რიცხვის ფორმები: მეერთე, მეორე… რიცხვთა შემდეგ ჩამოწერილია წყვის ერთეულები: ლიტრა, ჩარექა, სათლი, რუბი…, შემდეგ – ფულის ერთეულები; აბაზი, უსალთუნი, ფლური… სულ ბოლოს მოქცეულია საეკლესიო ტერმინები: ბზობა, აღდგომა, ამაღლება და სხვ.
ლექსიკონი მთავრდება შეგონებით: „ადამის ტომო : მოიგონე : რომ : მიწა : ხარ : და : მიწათ : გარდაიქცევი”.
თ. უითურგაიძე
ლიტერატურა
უთურგაიძე თ, ქართული ენის შესწავლის ისტორია, თბ., 1999;
