ლურჯი მონასტერი
ლურჯი მონასტერი (ინგლ. Blue Monastery) – XII-XIII საუკუნეების მიჯნის ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლი, წმინდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ტაძარი. მდებარეობს ქ. თბილისის ცენტრში, მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე, ახლანდელი ვერის პარკის მიმდებარედ, ლ. ქიაჩელის ქუჩის ბოლოს.
თავდაპირველად, „ლურჯი მონასტერი“ ქალაქიდან მოშორებით, განმარტოებულ ადგილას იდგა და საკმაოდ ვრცელი ფართობი ეჭირა. ამჟამად ტაძარი საცხოვრებელ სახლებსა და ვერის პარკის (ძველი გაბაანთხევის) ტერიტორიას შორისაა მოქცეული. იქვე, სამხრეთით, რამდენიმე მეტრის დაშორებით დგას 1898-1901 წწ-ში კავკასიის მეფისნაცვლის გ. გოლიცინის ინიციატივით აგებული იოანე ღმრთისმეტყველის სახელობის მოზრდილი რუსული ეკლესია. სახელწოდება „ლურჯი“ მონასტერს ცისფერი ჭიქურით დაფარული კრამიტის გამო შეერქვა, რომლითაც თავის დროზე ყოფილა გადახურული მთავარი ტაძარი (მათ ნაშთებს მიაკვლიეს 1948 წელს ტაძრის ეზოში ჩატარებული გათხრებისას). დღეს ეკლესია მოჭიქული კრამიტის ნაცვლად ლურჯად შეღებილი თუნუქის სახურავითაა გადახურული.
„ლურჯი მონასტერი“ აგებულია ძველი ეკლესიის ადგილზე, მისი ცალკეული ნაწილების ჩართვით. გადმოცემით, VII საუკუნეში აქ წმ. იოანე ღვთისმეტყველის სახელობის მამათა მონასტერი იყო. XII საუკუნის მიწურულს ქართლის ყოფილმა მთავარეპისკოპოსმა და თამარ მეფის დროინდელი პოლიტიკური მოღვაწის, ქართლის ერისთავის აბულასანის ძმამ ბასილიმ თავისი საგვარეულო საძვალედ აქ მოზრდილი გუმბათოვანი ტაძარი დადგა, რაზეც სამხრეთი კარის ტიმპანში შემორჩენილი ცხრასტრიქონიანი ასომთავრული წარწერა მოგვითხრობს. საერთო აგებულებით თავდაპირველი ტაძარი უახლოვდებოდა XII–XIII საუკუნეების მიჯნის ქართლის სხვა ეკლესიებს (ბეთანია, ქვათახევი და სხვ.).
წმინდა ანდრია პირველწოდებულის ტაძარი გეგმით სწორკუთხა მოხაზულობის, საკურთხევლის შვერილი აფსიდიანი ნაგებობაა. გუმბათი საკურთხევლის ბემის კუთხეებსა და დასავლეთით თავისუფლად მდგომ ორ რვაწახნაგა ბურჯს ეყრდნობა. ღრმა ბემიანი აფსიდის ორივე მხარეს სადიაკვნე და სამკვეთლოა, რომელთა თავზეც მეორე სართულია გამართული. ინტერიერში ცილინდრული კამარები და ისრული ნახევარკამარებია გამოყენებული. შესასვლელი დასავლეთიდან და სამხრეთიდან აქვს. დღესდღეობით თავდაპირველი ტაძრიდან მხოლოდ გეგმა, კედლების ქვედა ნაწილი, წარწერები და აფსიდის სარკმლების მოჩუქურთმებული საპირეებია შემორჩენილი. სამწუხაროდ, ძველი მხატვრობის კვალი არსად შემორჩა. ინტერიერის მოხატულობა მთლიანად ახალია. ტაძარი ნაგებია თლილი ქვითა და აგურით.
ლურჯი მონასტერი მრავალჯერ იქნა დარბეული მომხვდური მტრების მიერ. XVII საუკუნეში ტაძარი სპარსელებმა დაანგრიეს. 100 წლის შემდეგ, გაბაშვილთა საგვარეულოს მიერ აღდგენილ იქნა გუმბათის გარეშე. აგურით თითქმის მთლიანად განახლდა ძეგლის პერანგი, ხოლო ინტერიერმა ბაზილიკის სახე მიიღო, ამ დროისაა გვერდითი ნავების შეისრული ნახევარკამარები. დიდი ცვლილებები განიცადა ტაძარმა რუსული მმართველობის დროს. XIX საუკუნის 70-იან წლებამდე აქ რუსული არმიის დენთის საწყობი იყო განთავსებული. 1873 წელს არქიტექტორ ა. ჩიჟოვის პროექტით, ქართული საეკლესიო არქიტექტურის ტრადიციების გაუთვალისწინებლად, ტაძარს სრულიად უცხო ფორმითა და პროპორციებით გაუკეთეს ე.წ. „ხახვისებრი გუმბათი, ხოლო დასავლეთ ფასადზე სამრეკლო მიაშენეს, რასაც საქართველოს ეკლესია ვერ ურიგდებოდა. საბჭოთა ხელისუფლების დროს, 1950-იან წლებში ლურჯ მონასტერში სამხერხაო იყო გახსნილი, მოგვიანებით კი სამედიცინო ისტორიის მუზეუმად გადაკეთდა. ეკლესიაში ღვთისმსახურება 1990-იან წლებში აღსდა. 1997 წელს ტაძარს მოეხსნა რუსული გუმბათი და დაედგა ქართული სტილის გუმბათი ცილინდრული ყელითა და კონუსური ფორმის სახურავით. დაანგრიეს დასავლეთ ფასადზე მიშენებული შეუსაბამო სამრეკლოც, რამაც ლურჯ მონასტერს შეძლებისდაგვარად დაუბრუნა ძველი იერი.
თანამედროვე ტაძრის ინტერიერში ყურადღებას იქცევს ტექნიკურად დახვეწილი, მეტად ორიგინალური, ეკლესიის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი სიწმინდე – ტრაპეზი, რომლის ნოვატორული შინაარსი და ფორმათმაძიებლობა გამოარჩევს მას ქართულ ტაძრებში არსებული დანარჩენი ნიმუშებისგან. იგი შინაარსს მორგებული, ფორმაში გამოთქმული ღვთის სიტყვაა. ტრაპეზზე გამოსახული ქერუბიმები, სამოთხის ხეები, ყურძნის მტევნები, მდინარეები ადრეული ნიმუშებიდან არ არის გადმოღებული და ახლებურად და განსხვავებულადაა მორგებული მარადიულ შინაარსს. მოქანდაკე თავისი ქმნილებით თითქოს გვახსენებს, რომ ტრაპეზი არის „საყდარი, სადაც ქერუბიმთა ზედა მარადის განისვენებს მაცხოვარი, რომელსაც ადიდებენ ანგელოზნი“.
