პირამიდა (გეომეტრია)
პირამიდა – მრავალწახნაგა, რომლის ერთ-ერთი წახნაგი წარმოადგენს მრავალკუთხედს, ხოლო დანარჩენი წახნაგები – საერთო წვეროს მქონე სამკუთხედებს. მრავალკუთხა წახნაგს ეწოდება პირამიდის ფუძე, დანარჩენ (სამკუთხა) წახნაგებს – პირამიდის გვერდითი წახნაგები, ხოლო მათ საერთო წვეროს – პირამიდის წვერო. პირამიდის წვეროდან ფუძის სიბრტყეზე დაშვებული პერპენდიკულარის მონაკვეთს ეწოდება პირამიდის სიმაღლე. პირამიდის მოცულობა გამოითვლება ფორმულით: V=1/3•Sh, სადაც S – ფუძის ფართობია, h – სიმაღლე.
პირამიდას ეწოდება წესიერი, თუ მისი ფუძე წესიერი მრავალკუთხედია, ხოლო წვერო ორთოგონალურად გეგმილდება ფუძის ცენტრში.
ტერმინის „პირამიდა“ – წარმოშობა არ არის ბოლომდე გარკვეული. ზოგიერთის აზრით ბერძნული πυραμіζ, თავის მხრივ, წარმოშობილია ეგვიპტურიდან per me ous – „ნაგებობის გვერდითი წიბო“. არსებობს სხვა დაშვებაც: ტერმინი თავის საწყისს იღებს ძველ საბერძნეთში კვერის (პატარა პურის) ფორმიდან (πυροζ – „ჭვავი“). ბოლოს, იმასთან დაკავშირებით, რომ ცეცხლის ალი ზოგჯერ იღებს პირამიდის ფორმას, შუა საუკუნეების მეცნიერები თვლიდნენ, რომ ტერმინი წარმოიშვა ბერძნულიდან πυρ – „ცეცხლი“. XVI საუკუნეში გეომეტრიის ზოგიერთ სახელმძღვანელოში პირამიდას უწოდებენ „ცეცხლისმაგვარ“ სხეულს.
ევკლიდეს წინამორბედები ტერმინში πυραμіζ გულისხმობდნენ წესიერ ტეტრაედრს, ხოლო ევკლიდეს განსაზღვრის შემდეგ – ნებისმიერ პირამიდას. პირამიდის მოცულობის ფორმულას არქიმედე დემოკრიტეს მიაწერდა.
ძველ ეგვიპტეში ფარაონების აკლდამებს ჰქონდათ პირამიდის ფორმა. ჩვ. ერ-დე III ათასწლეულში ეგვიპტელები ქვის ბლოკებისაგან აგებდნენ საფეხურებიან პირამიდებს, რომლებმაც შემდგომ უფრო წესიერი გეომეტრიული ფორმა მიიღეს; ხეოფსის პირამიდას 147 მ სიმაღლე აქვს.
როგორც არქიმედე წერს, ჯერ კიდევ V ს-ში ჩვ. ერ-დე დემოკრიტემ დაადგინა, რომ პირამიდის მოცულობა იმავე ფუძის და იმავე სიმაღლის პრიზმის მოცულობის ერთი მესამედის ტოლია. ამ თეორემის სრული დამტკიცება მოგვცა ევდოქსმა. პირამიდის მოცულობის ჩვენამდე მოღწეული პირველი გამოთვლა ჰერონთან გვხვდება.
