ფიტონიმი
ფიტონიმი – (ბერძნ. phyton „მცენარე), მცენარეთა სახელწოდებები. ფიტონიმები ხშირადაა წარმოდგენილი გეოგრაფიულ სახელწოდებებსა და გვარსახელებში.
მცენარეული საფარიდან ყველაზე ხშირად ხეთა სახელები გვხვდება ტოპონიმებად. ეს გამოწვეული უნდა იყოს უმთავრესად იმით, რომ ცალკეული ხე, ხეთა ჯგუფი თუ ერთგვაროვანი ჯიშის ტყე მკვეთრი საორიენტაციო ნიშანია მიწის ზედაპირზე.
ტოპონიმებში გამოყენებულია მცენარეთა საფარის კულტურული და ველური ჯიშის მეტ-ნაკლებად გავრცელებული ყველა წარმომადგენელი: მუხა, წიფელი, ვერხვი, ცაცხვი, ვაშლი, მსხალი, შინდი, მაყვალი, კიტრი, ბოლოკი…
უნდა აღინიშნოს, რომ ფიტონიმთაგან სახელდებულ ობიექტთა შორის აბსოლუტურ უმრავლესობას წარმოადგენს ოიკონიმები (სოფლის სახელწოდებები): ცხინვალი (< რცხილოვანი) – ქ. ვერხვი, მუხრანი (მუხნარი). ცხუმარი სვან. ცხუმ „რცხილა“ – (აქედანვეა მიღებული სოხუმის ძველი სახელწოდება ცხუმი). ბულვანი (მეგრ. ბული „ბალი“, ჟახუნდერი (სვან. ჟახე „არყის ხე“), გრაკალი. გვიმარონი (მეგრ. გვიმარი „გვიმრა“), გენწვიში (სვან. გჷნწიშ „აჩნწლი“) მოძვი, წიწმატიანი, პრასიანი, მდ. ლეღვანა- მდინარე და უღელტეხილი ზესხო (სვან. ზ
სხ
„ცაცხვი“)…
ზუსტად ისეთსავე ქვეჯგუფებში ნაწილდება ფიტონიმისაგან ნაწარმოები გვარები: ხორბალაძე, ფეტვაძე, მახაძე (მახა პურეულის უძველესი ჯიში), ბოლოკაძე. ბარდაძე, ეკალაძე, კეჟერაშვილი, დანდურაშვეილი, ნიორაძე, კინტარაია (მეგრ. კინტირი „კიტრი“). კიტრაძე, ჭარხალაშვილი, ქინძაძე, ქონდარიძე… ბალიაშვილი, თხილავა, მსხალია, ტყემალაშვილი, ლეფონავა (მეგრ. „ალაფანი“), ცხუმიანი, ცხვიმიანი (ამავე ძირიდანაა ჩხუმიანი და ჩხვიმიანი. სვან. „რცხილა“), წიფურიძე, წიფურია (მეგრ. „წიფელი“), მუხაძე, ჭყონია, ჭყონიძე (მეგრ. ჭყონი „მუხა“), ვერხვიაშვილი, ჭუბაბრია (მეგრ. ჭუბურ „წაბლი“) – ასკილეისკირი, იასამჩიძე, გრაკლიშვილი, გვიმრაძე, ენძელაძე, ზამბახიძე, ნარგიზაშვილი, ქარცხია, სამყურაშვილი, ჭილაია. ჭინჭარაძე… არის შემთხვევები, როდესაც ქართული სართებით მეგრული სახელებია გაფორმებ ელი, რაც გვიანდელი პროცესი ჩანს და, პირიქით, ქართული სახელები მეგრელი აფიქსებით ფორმდება. ეს შეიძლება იმის მიმანიშნებელი იყო. რომ მსგავსი სიტყვები საერთო ქართველური ენის კუთვნილებაა.
ქართველურში ტოპონიმთა და გვარსახელთა საწარმოებლად ერთი და იგივე მოდელები, საშუალებები, ხერხები და მასალა გამოიყენება (თუმცა, ქართული, მაწარმოებლები გაბატონებულია). აშკარაა ტოპონიმთა და გვარსახელთა ურთიერთკავშირი.
ვ. მაღრაძე
