სოფოკლე
სოფოკლე – (ბერძ. Σοφοκλης, 496-406. ძვ. წ.), ძველი ბერძენი დრამატურგი.
ათენის უდიდესი პოეტი – სოფოკლე დაიბადა ძვ. წ. 496 წელს, ათენთან ახლოს, კოლონოსში. ძველი ავტორების თანახმად, სოფოკლემ 120 (ზოგიერთი ავტორის მიხედვით 123) ტრაგედია დაწერა, თუმცა დღევანდელობამდე მხოლოდ შვიდმა ტრაგედიამ და ერთი სატირული დრამის („კვალის მაძიებლები“) ნაწყვეტებმა მოაღწია.
არსებობს ატიკის სამი ტრაგიკოსი პოეტის – ესქილეს, სოფოკლესა და ევრიპიდეს – სალამინის ბრძოლასთან დაკავშირების ტრადიცია (ძვ.წ. 480 წელი). ესქილე ამ ბრძოლაში უშუალოდ მონაწილეობდა, სოფოკლემ ბიჭების ქოროს შემადგენლობაში იზეიმა სალამინის გამარჯვება, ხოლო ევრიპიდე ამ სახელოვანი ბრძოლის წელს – 480 წელს დაიბადა. შესაბამისად, ესქილეს შემოქმედება ათენის დემოკრატიის ადრეულ ხანას განეკუთვნება, სოფოკლესი – მისი აყვავების პერიოდს, ხოლო ევრიპიდე კრიზისის ეპოქის პოეტია.
ეს მიმართება ხაზს უსვამს იმ გარემოებას, რომ ძვ. წ. V საუკუნის დამდეგს სალამინის ბრძოლაში გამარჯვებამ უდიდესი როლი ითამაშა ბერძენთა ეთნოცნობიერებისა და თანამედროვე მსოფლმხედველობის შემდგომ განვითარებაში. სწორედ ამ დიდი ისტორიული გამოწვევის გადალახვამ შეუწყო ხელი ათენის დემოკრატიის სახელმწიფოებრივი, ფილოსოფიური თუ მხატვრული კულტურის ფორმირებას, ადამიანისა და მისი თავისუფალი ნების შესახებ წარმოდგენათა ევოლუციას და დრამის საბოლოო ჩამოყალიბებას. „მათი (სამი ტრაგიკოსი პოეტის – თ.ბ.) ტრაგედიების წამყვანი პრობლემა თავისუფალი არჩევანის პრობლემა და იმ ღირებულების პრობლემაა, რომელიც ამ არჩევანის ორიენტირს წარმოადგენს, რადგან ამ უკანასკნელზეა დამოკიდებული არა მხოლოდ არჩევანის განმახორციელებელი ინდივიდის ბედი, არამედ ადამიანთა მთელი საზოგადოების, უზენაესი სამართლიანობის განხორციელების შესაძლებლობა“, - წერს თეატრმცოდნე ელენე თოფურიძე.
ადამიანის თავისუფლებისა და პასუხისმგებლობის საკითხები სოფოკლეს დრამატურგიაში განსაკუთრებით მკაფიოდ არის გამოკვეთილი. ამბობენ, რომ სოფოკლემ ტრაგედია უფრო მიწიერი და ადამიანური გახადა, თუმცა მისი ტრაგედიების გმირები, ესქილეს პერსონაჟთა მსგავსად, ძლიერი, მებრძოლი და თავისი პრინციპების ერთგული ადამიანები არიან. ისინი ჭეშმარიტებას, სამართალსა და ადამიანურ თვითრეალიზაციას ესწრაფვიან. მიზნისკენ მიმავალ გზაზე მათ მრავალი ტანჯვა და ტკივილი ხვდებათ, თუმცა საკუთარ პრინციპებს არასოდეს ღალატობენ, რადგან ზნეობრივი და სამოქალაქო ვალის აღსრულება სურთ. მათი ქმედება თავისუფალ არჩევანს ეფუძნება, რომელსაც ისინი საკუთარი ეთიკური მრწამსის თანახმად აკეთებენ. ქართველი ფილოსოფოსი ნიკო ჭავჭავაძე წერს: „სწრაფვა... თავისუფლების ბატონობისაკენ აუცილებლობის ყველა ფორმაზე... ადამიანის კულტურშემოქმედებითი საქმიანობის ძირითად სტიმულს წარმოადგენს, რომელიც კულტურის განვითარებას შიგნიდან განსაზღვრავს“.
ათენის დემოკრატიის არსი სახელმწიფო ცხოვრებაში ყველა ათენელის თანამონაწილეობის პირობას ქმნიდა. სოფოკლეს გმირთა შინაგანი თავისუფლება, მათი ადამიანური სითამამე სწორედ ამ თანასწორობის პრინციპის გამოხატულებას წარმოადგენს.
სოფოკლეს ცხოვრება და შემოქმედება
გადმოცემის თანახმად, სოფოკლე მდიდარი ოჯახიდან იყო. მამამისს იარაღის სახელოსნო ჰქონდა. ნიჭიერმა და მრავალმხრივმა ახალგაზრდამ იმ დროს ხელმისაწვდომი საუკეთესო განათლება მიიღო. კარგი გარეგნობის, ათლეტური აღნაგობისა და მუსიკალური ნიჭის გამო, 16 წლის სოფოკლე სალამინის გამაჯვების აღნიშვნისას ბიჭების გუნდში შეიყვანეს ღმერთების სადიდებელი პეანის შესასრულებლად. მოგვიანებით, პოეტი თავად წერდა მუსიკას საკუთარი ტრაგედიებისათვის.
სოფოკლე აქტიურად იყო ჩართული ათენის პოლიტიკურ ცხოვრებაში. ახალგაზრდობაში ახლოს იყო კიმონთან – ათენის სამიწათმოქმედო პარტიის მეთაურთან, შემდეგ ათენის ლეგენდარულ სტრატეგოსსა და ათენის მმართველ პერიკლეს დაუმეგობრდა. 443/42 წლებში, მას, როგორც მდიდარ მოქალაქეს, დელოსის საზღვაო კავშირის ერთიანი ხაზინის ხაზინადართა კომისიის თავმჯდომარის თანამდებობა ეკავა. 441 წელს სოფოკლეს სტრატეგოსის თანამდებობა უკავია და პერიკლესთან ერთად კუნძულ სამოსის წინააღმდეგ მოწყობილ ექსპედიციაში მონაწილეობს. როგორც ანტიკურობის მკვლევარი სერგეი რადციგი წერს, სოფოკლეს მიერ ამ ორი არჩევითი თანამდებობის დაკავება იმაზე მეტყველებს, რომ ის ათენის საზოგადოების უმაღლეს და უმდიდრეს ნაწილს ეკუთვნოდა და, ამასთან, თანამოქალაქეებში ავტორიტეტითა და გავლენით სარგებლობდა. მიუხედავად ამისა, როგორც ჩანს, სოფოკლეს პოლიტიკოსისა და მხედართმთავრის განსაკუთრებული ნიჭი არ გამოუვლენია (გადმოცემის თანახმად, სამოსის ექსპედიცია დამარცხდა), რასაც მისი თანამედროვე პოეტი იონ ქიოსელიც აღნიშნავს თავის მოგონებებში. 413 წელს სოფოკლე პრობულოსთა კოლეგიის წევრი გახდა. კოლეგიას სირაკუზის ბრძოლაში ათენის დამარცხების შემდეგ ათენის სახელმწიფოებრივი და ფინანსური საქმეების მოწესრიგება დაევალა. ბოლოს მას ასკლეპიოსთან დაკავშირებული ერთ-ერთი რელიგიურ-სამედიცინო ცენტრის ქურუმის თანამდებობა ეკავა, ხოლო გარდაცვალების შემდეგ თავად მიიღო გმირის წოდება დექსიონის სახელით. სოფოკლე 406 წელს 90 წლის ასაკში გარდაიცვალა
სოფოკლე ათენის ოქროს ხანის ერთ-ერთი უდიდესი წარმომადგენელი იყო. V საუკუნის შუა წლებისათვის ათენის სახელმწიფომ თავისი ძლიერებისა და ავტორიტეტის მწვერვალს მიაღწია. ბერძნულ ქალაქ-სახელმწიფოთა შორის ათენის სახელმწიფომ წამყვანი ადგილი დაიმკვიდრა. ის დიდი საზღვაო კავშირის მეთაური გახდა. კავშირში 150-ზე მეტი ქალაქ-სახელმწიფო იყო გაერთიანებული. თითოეული მოკავშირისაგან ათენი ყოველწლიურად დიდ ფულად შემონატანს იღებდა. ათენის მმართველმა პერიკლემ საკავშირო ხაზინა კუნძულ დელოსიდან ათენში გადმოიტანა, რამაც კიდევ უფრო გაზარდა პოლისის პოლიტიკური და ეკონომიკური ძლიერება. პერიკლე თავისი დემოკრატიული რეფორმებით იყო ცნობილი, ის თავისუფალ ათენელთა ინტერესებს გამოხატავდა და 15-ჯერ აირჩიეს სტრატეგოსად (445-430წწ.). მისი რეფორმების წყალობით, გაიზარდა სახელმწიფოს მმართველობაში საშუალო ფენის ათენელთა თანამონაწილეობის შესაძლებლობა. მან არქონტის თანამდებობაზე ასარჩევად აუცილებელი ქონებრივი ცენზის მოთხოვნა გააუქმა და სახელმწიფო მოხელეებს ანაზღაურება დაუნიშნა. პერიკლემ ათენში მთელი საბერძნეთიდან მოიზიდა ხელოვანები და მეცნიერები. მოქანდაკე ფიდიასის თავმჯდომარეობითა და პერიკლეს თაოსნობით შექმნილმა სპეციალურმა კომისიამ ქალაქის რეკონსტრუქციის გეგმა შეიმუშავა, აიგო ისეთი შენობები, როგორებიცაა პართენონი – ათენა-პართენოსის (ქალწულის) ტაძარი, ქალღმერთ ნიკეს ტაძარი და ერეხთეიონი – ადგილობრივი გმირის, ერეხთეუსის სახელობის ტაძარი და მრავალი სხვა არქიტექტურულად სრულყოფილი ნაგებობა. V საუკუნის ათენში მოღვაწეობდნენ მოქანდაკეები – ფიდიასი, მირონი და პრაკსიტელი. ყვაოდა მედიცინა, ფილოსოფიური აზრი, ვითარდებოდა რიტორიკა და ორატორული ხელოვნება. თეატრალური წარმოდგენების საყოველთაო (მოქალაქეთათვის) ხელმისაწვდომობისათვის, პერიკლემ შემოიღო სპეციალური ფულადი ერთეული – თეორიკონი, რომელიც ათენის ღარიბ მოქალაქეებს უსასყიდლოდ ურიგდებოდათ. გადმოცემის თანახმად, პერიკლეს დროს არცერთი ათენელი მისი განკარგულებით სიკვდილით არ დაუსჯიათ.
სოფოკლე თავისი ხელოვნებით ათენის ოქროს ხანის ერთერთი მთავარი შემქმნელი და თანამონაწილე იყო. ის მეგობრობდა პერიკლესთან, ჰეროდოტესთან, ფილოსოფოს არქელაოსთან. მისი შემოქმედების მკვლევრების ვარაუდით, სოფოკლე სოფისტებთანაც ურთიერთობდა და მათ მოძღვრებას იცნობდა. ამაზე მისი ნაწარმოებების ანალიზიც მეტყველებს. ცნობილია სოფისტ პროტაგორას გამოთქმა – „ადამიანი ყველა საგნის საზომია – არსებულთა, რომ ისინი არსებობენ და არარსებულთა, რომ ისინი არ არსებობენ“. სოფისტების მოძღვრებამ ადამიანი ყოფიერების ცენტრში დააყენა. სოფისტებს ხშირად მათი მოძღვრების პრაგმატულობისა და ჭეშმარიტების ფარდობითი ბუნების აღიარების გამო აკრიტიკებდნენ. სოფისტების პრაგმატიზმის კრიტიკული აღქმის გამოძახილი სოფოკლეს ტრაგედიებშიც შეინიშნება. ანტიკურობის მკვლევარ ლოსევის აზრით, სოფოკლეს ზოგიერთ ტრაგედიაში სოფისტებთან პოლემიკის კვალიც შეინიშნება.
დღევანდელობის თვალსაწიერიდან, სოფოკლეს ბიოგრაფიული ცნობების სიმწირის გამო, ძნელია მისი მრწამსის, შეხედულებებისა თუ პოლიტიკური გემოვნების შესახებ მხოლოდ ფაქტებზე დაყრდნობით მსჯელობა. სამაგიეროდ, მისი ტრაგედიები სოფოკლეს მსოფლგანცდის შესახებ გაცილებით მეტს გვეუბნება. მოუხედავად ამისა, ნათელია, რომ ტრაგიკოსი პოეტი აქტიური საზოგადოებრივი ცხოვრებით ცხოვრობდა და გამოკვეთილი პოლიტიკური თუ რელიგიური მრწამსი ჰქონდა. თუმცა, მის ტრაგედიებში, ღვთაებრივი ჩარევა იშვიათად ხდება. ხოლო პიესების მთავარ მამოძრავებელ ღერძსა და ძალას ადამიანები, მათი არჩევანი და ქცევა წარმოადგენს.
ტრაგიკოსთა შეჯიბრში სოფოკლემ პირველად ძვ.წ. 468 წელს გაიმარჯვა. ამის შესახებ პლუტარქე მოგვითხრობს. გამარჯვებულ ტრილოგიაში შედიოდა ტრაგედია „ტრიპტოლემოსი“ (თანამედროვეობამდე ვერ მოაღწია). ჯილდოს მინიჭებაში მონაწილეობდნენ ათენელი მხედართმთავარი კიმონი და ათი სტრატეგოსი. სოფოკლემ 20-ჯერ (ტრონსკის მიხედვით 24-ჯერ) მოიპოვა პირველი ჯილდო, ხოლო მესამე ადგილზე არასოდეს გასულა. მისი ბოლო ტრაგედია „ოიდიპოსი კოლონოსში“ პოეტის გარდაცვალების შემდეგ წარმოადგინეს (სოფოკლე ძვ.წ. 406 წელს გარდაიცვალა).
სოფოკლეს ჩვენამდე მოღწეული ნაწარმოებების შინაარსი სამი მითოლოგიური ციკლიდან არის აღებული – „აიასი“, „ელექტრა“ და „ფილოქტეტესი“ ტროას ციკლის მითოლოგიურ გადმოცემებს წარმოგვიდგენს, „ოიდიპოს მეფე“, „ანტიგონე“ და „ოიდიპოსი კოლონოსში“ – თებეს ციკლისას, ხოლო „ტრაქისელ ქალებში“ გათამაშებული მოვლენები ჰერაკლეს შესახებ თქმულებების ციკლიდანაა აღებული. რაც შეეხება მათი შექმნის თარიღებს და თანმიმდევრობას, „აიასი“ მოღწეულ ტრაგედიათა შორის უადრესად არის მიიჩნეული და 450 (?) წლითაა დათარიღებული, შემდეგ მოდის „ანტიგონე“ – 442 წელი, „ტრაქისელი ქალები“ – სავარაუდოდ, 438 წელი, „ოიდიპოს მეფე“ – სხვადასხვა დათარიღებით, 434/432 ან 429/425 წწ., „ელექტრა“ – 417 წელი, „ფილოქტეტესი“ _ 409 და „ოიდიპოსი კოლონოსში“ – უკანასკნელი ტრაგედია, რომელიც უკვე სოფოკლეს გარდაცვალების შემდეგ, 401 წელს მისმა შვილიშვილმა წარმოადგინა დრამატურგთა შეჯიბრებაზე.
თამარ ბოკუჩავა
