ბაგრატიონი ვახუშტი
ვახუშტი ბაგრატიონი – (ბაგრატიონი), (1696, თბილისი, – 1757, მოსკოვი), ისტორიკოსი, გეოგრაფი და კარტოგრაფი. ქართლის მეფის ვახტანგ VI-ის ქორწინების გარეშე შვილი. იზრდებოდა სამეფო კარზე. აღზრდა-განათლებას მეურვეობდნენ თვით ვახტანგ VI და სულხან-საბა ორბელიანი, ასევე თბილისში მყოფი კათოლიკე მისიონერები. ვახუშტი ბაგრატიონმა, ქართულის გარდა, იცოდა ბერძნული, ლათინური, ფრანგული, თურქული, რუსული და სომხური ენები]]. აქტიური პოლიტიკური და საზოგადო მოღვაწეობა სიჭაბუკის წლებშივე დაიწყო. მან მდივანბეგ გივი თუმანიშვილთან ერთად ქვემო ქართლის სტატისტიკური აღწერა ჩაატარა. 1724 ვახუშტი ბაგრატიონი თავისი ოჯახით ვახტანგ VI-ს გაჰყვა რუსეთში, 1725-27 ასტრახანში დარჩენილ ქართველთა ამალას ხელმძღვანელობდა; აქვე დააწყებინა ზ. შანშოვანს ქართული გრამატიკის წერა. საბოლოოდ მოსკოვში დაბინავდა (1728-იდან) და სახელმწიფო ჯამაგირი დაენიშნა.
1734–35 ვახუშტი ბაგრატიონმა შეადგინა რუკა „საქართველოს სამეფოები“, ამას მოჰყვა 1745 მოსკოვში დასრულებული მნიშვნელოვანი გამოკვლევა „აღწერა სამეფოსა საქართველოსა“. ეს გამოკვლევა ორი ნაწილისაგან შედგება: ა) საქართველოს ისტორია უძველესი დროიდან XIV ს-მდე, ცალკეულ სამეფოებად დაყოფამდე; ბ) ახალი ისტორია – XIV–XVIII სს. ნაშრომის პირველი ნაწილი გადამუშავებული და შევსებული „ქართლის ცხოვრებაა“, მეორე ნაწილი კი მთლიანად ორიგინალურია.
ვახუშტი ბაგრატიონი ნაყოფიერ მთარგმნელობით მოღვაწეობასაც ეწეოდა. იგი ძირითადად თარგმნიდა რუსული ენიდან, მონაწილეობდა სომხურიდან თარგმნაშიც (ზ. შანშოვანთან ერთად). ქართულად თარგმნა სხვადასხვა ხასიათის თხზულებანი: საისტორიო, გეოგრაფიულ-დოგმატიკურ-პოლემიკური და სხვ. 1752 რუსულიდან თარგმნა „მოკლე პოლიტიკური გეოგრაფია“ 27-რუკიან მსოფლიო ატლასთან ერთად, რომელშიც იმ დროისათვის ცნობილი ყველა ქვეყანაა (თელავის სემინარიაში გეოგრაფიას ამ სახელმძღვანელოთი ასწავლიდნენ). აქტიურ მონაწილეობას იღებდა ბიბლიის გამოსაცემად მომზადებაში, რომელიც მოსკოვში 1742–43 დაიბეჭდა (ცნობილია „ბაქარის ბიბლიის“ სახელწოდებით). იგი ფაქტობრივად იყო ბიბლიის რედაქტორი და ტექსტოლოგი. მუშაობდა აგრეთვე რუსულ-ქართული ლექსიკონის შედგენაზე.
ბაგრატიონი ვახუშტი საქართველოს სამეფოს მხოლოდ ისტორიული და გეოგრაფიული აღწერით არ კმაყოფილდებოდა. საქართველოს პოლიტიკური ერთიანობისა და ერთმეფობის დამამტკიცებლად მას ქართველთა ერთიანი რჯული, ენა და დამწერლობა მიაჩნდა (მ. ლორთქიფანიძე, რ. მეტრეველი). ქართული სალიტერატურო ენის შესახებ იგი წერს: „…არს ამათ ყოველთა წიგნი და ენა ერთი-იგივე ფარნაოზ პირველისა მეფისაგან ქმნული: და ჰკითხო რა წინათქმულთა მათ კაცთა: „რა ენა და წიგნი უწყი“, მოგიგებს მყის: „ქართული“. რამეთუ არა იტყჳს არცა რჯულსა, ენასა და წიგნსა იმერთასა, ანუ მესხთა და ჰერ-კახთასა, არამედ ქართულსა“.
საქართველოს სხვადასხვა კუთხის აღწერისას ვახუშტი ბაგრატიონი მათ მოკლე ენობრივ დახასიათებასაც გვაწვდის. იგი ყველგან აღნიშნავს, რომ „არიან ესენი სარწმუნოებითა და ენითა ქართულითა“. მართალია, იგი ცალკეულ დიალექტებს არ განიხილავს, მაგრამ ზოგჯერ მათ მსგავსებაზე მიანიშნებს. მაგ., გურიის მოსახლეობის აღწერისას: „და ენა მათი, რომელსა უბნობენ, მესხურ და არა იმერთაებრ“. სამცხის, კლარჯეთისა და აჭარის მოსახლეობის შესახებ ყველგან მიუთითებს, რომ მათი ენა არის ქართული და ისინი სხვა კუთხის ქართველებისაგან მხოლოდ სარწმუნოებით განსხვავდებიან.
განსაკუთრებით საინტერესოა ვახუშტი ბაგრატიონის ეტიმოლოგიური დაკვირვებები, რომლებიც უმეტესწილად ხალხურია და რამდენადმე გულუბრყვილო. მაგრამ იგი მაშინდელ სამეცნიერო ლიტერატურაში გავრცელებულ მოსაზრებებსაც გვაწვდის. მაგ., საქართველოს სახელწოდების შესახებ ის წერს: „ხოლო ქვეყანა ესე იწოდების სახელითა სამითა. პირველად საქართველო, მეორედ – ივერია, მესამედ – გიორგია. ხოლო საქართველო არს სახელი ქართლოსის გამო, რომელსა წილად ხუდა ქუეყანა ესე-“; მეორე სახელს – „ივერიას“ ვახუშტი ბაგრატიონი არაზუსტად უკავშირებს არშაკ მეფესთან ბრძოლაში გამარჯვებული ადერკი მეფის აღტაცებულ შეძახილს: „იი, ვერიე“, თუმცა აქვე სხვაგვარ სიმბოლურ ახსნასაც გვაწედის. რაკი ადერკის მეფობის დროს იშვა ქრისტე, „მოასწავებდა ჴმა სახარებისა ხარებასა და სიხარულსა სასუფევლისასა, ხოლო „ვერიე" – მორეენასა კერპთა ზედა ჯუარისაგან და ჴსნასა ეშმაკისაგან საქართველოსასა“. რაც შეეხება „გიორგიას“, „მჴნედ მომჭირნეობისა მუშაკობისა ქართველთა ეწოდა (რამეთუ „გიორგი“ მუშაკად ითარგმნის). აქვე ვახუშტი ბაგრატიონს მეორე მოსაზრებაც მოჰყავს და „გიორგიას“ წმინდა გიორგის სახელს უკავშირებს: „რამეთუ არა არიან ბორცუნი ანუ მაღალნი გორანი, რომელთა ზედა არა იყოს შენნი ეკლესიანი წმიდის გიორგისანი და ესეცა ამის მიერ იწოდა“. აღნიშნავს, რომ საქართველოს ევროპელები „ჯორჯიას“, რუსები „გრუზსა“ და მაჰმადიანები „გურჯს“ უწოდებენ, „მათთა ორფოღრაფიის გამო, არამედ იგივე გიორგიავე არს”.
ვახუშტი ბაგრატიონმა თავისი წვლილი რუსული კულტურის განვითარებაშიც შეიტანა. არის ცნობა, რომ იგი უნდა ყოფილიყო მოსკოვის უნივერსიტეტის ერთ-ერთი დამაარსებელი. ვახუშტი ბაგრატიონი დაკრძალულია მოსკოვში. ამჟამად საფლავი დაკარგულია.
ც. კვანტალიანი
