ათონის ივერთა მონასტერი

18:23, 22 სექტემბერი 2020-ის ვერსია

ივერიის მონასტერი ათონის მთაზე

ივერიის მონასტერი ათონის მთაზე - ათონის ქართველთა მონასტერი, „ივირონი“, ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის მიძინების მამათა მონასტერი ათონზე, ქართული კულტურულ-საგანმანათლებლო ცენტრი. თანამედროვე ეტაპზე ერთ-ერთი უდიდესი და უძლიერესი ათონის ბერძნნულ მონასტერთა შორის – დიდი ლავრისა და ვატოპედის შემდეგ იგი მესამეა თავისი მნიშვნელობით. დაარსებულია 980-983 წლებში წმ. იოანე მთაწმინდისა და ღირსი მამა იოანე-თორნიკეს (ჩორჩანელი//ჩორდვანელი) მიერ. 1015 წლამდე ივერთა მონასტერი იწოდებოდა კლიმენტის ლავრად (Λαυρα του Κλπμπ), შემდეგ კი ეფთვიმეს მონასტრად ან ლავრად (Λαυρα Του κυρ Ευθυμιου), ხოლო 1020 წლიდან – ივერიის ლავრად (Λαυρα του ΙΒπρος), ე. ი. წმ. იოანე მთაწმინდის სახელით იყო ცნობილი და იწოდებოდა ქართველთა, ივერთა მონასტრად (μονπ των ΙΒπρων). შემდეგში ეს სახელწოდება შემოკლდა და დარჩა ივირონი.

ათონის ქართველთა მონასტერი მდებარეობს ა(გ)იონ-ოროსის, იგივე ათონის ნ-კ-ის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, მცირედ ამაღლებულ ადგილზე, სადაც ადრე განლაგებული იყო ანტიკური ქალაქი კლეონი პოსეიდონისადმი მიძღვნილი საკულტო ნაგებობით. გადმოცემით, აქ გადმოვიდა ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელი იოანე ღვთისმეტყველთან ერთად, როდესაც მათი ხომალდი ქარიშხალმა ათონის ნაპირებთან გამორიყა. ამ ქალაქის მცხოვრებნი გაქრისტიანდნენ იერუსალიმიდან მოსული ეპისკოპოსის, კლიმენტის, მიერ III-IV საუკუნეების მიჯნაზე. ამიტომ ნავსადგურმა და ამ ადგილზე წარმოქმნილმა სადგომმა მისი სახელი დაიმკვიდრა. ტაძარი კი წმ. იოანე წინასწარმეტყველის სახელზე აიგო. მასში დასვენებული იყო წმ. პეტრე ათონელის ნაწილები.

ისტორიული წყაროები

პირველწყაროებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება არა მხოლოდ ივერთა და ათონის სხვა მონასტერთა ისტორიის შესასწავლად, არამედ საქართული და ბიზანტიური ისტორიის, ქართულ-ბიზანტიური ურთიერთობების, შუა საუკუნეების ქართული და ბიზანტიური სამყაროს სამონასტრო ცხოვრებისა და წესდებების შესასწავლად, ივერთა მონასტრის ისტორიის და განსაკუთრებით კი მისი ადრეული პერიოდის საკვლევად; უმნიშვნელოვანეს პირველწყაროებად მიჩნეულია ქართული და ბერძნული ჰაგიოგრაფიული ძეგლები: ქართული – წმ. გიორგი მთაწმინდის თხზულება „ცხორებამ ნეტარისა მამისა ჩუენისა იოვანესი და ეფთვიმესი“ (შექმნილი 1042-1044 წწ.) და წმ. გიორგი მთაწმიდლის მოწაფის, გიორგი მცირის, თხზულება – „ცხორებად და მოქალაქეობაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გიორგი მთაწმიდელისაჲ“ (გიორგი შეყენებულის დაკვეთით დაწერილი 1066-1068 წწ.). აგრეთვე XVIII ს-ში უცნობი ავტორის მიერ შედგენილი ბერძნული მონათხრობი ქართულ წყაროებზე დაყრდნობით (ეფთვიმე, იოანე და გიორგი ივერიელების შესახებ), რომელიც მოღწეულია XVIII საუკუნის I ნახევრისის ორი ხელნაწერით.

ათონის ქართველთა მონასტერის ისტორიისათვის ერთ-ერთი ძირითადი წყაროა სავანის საცავებში დაცული ძველი ბერძნული აქტების კრებული, ბიზანტიის იმპერატორების – კონსტანტინე VII პორფიროგენეტის (946 და 957/8), რომანოზ II-ის (960), ბასილი II ბულგართმმუსვრელის (979/980), XI ს. იმპერატორებისა და სხვ. დადგენილებები, აგრეთვე კონსტანტინოპოლელი პატრიარქების, ბიზანტიელ სასულიერო და საერო მოღვაწეთა დოკუმენტები, კერძოდ, იოანე ხალდის (995), თეოდორე დალასინის (1063), სერის მიტროპოლიტის, სტეფანეს (1071), ეზევის ეპისკოპოსის, თეოდორეს (1085), ანკვირის მიტროპოლიტის, ვავილასის (1300), აგრეთვე სუმბატ ბაკურიანისა (1090) და მისი მეუღლის, მონაზონ მარიამის (1098), სევასტოს იოანე კომნენოსის (იმპერატორი იოანე II) პრაქტიკონები (1103), სევასტოს დიმიტრი აპელმენეს (1301) და სხვათა მიერ გაცემული დოკუმენტები. მათი უმრავლესობა დედნის სახითაა შემონახული. ათონზე პირველმა იმოგზაურა (1744) და ივირონის არქივებს გაეცნო ვ. გ. გრიგოროვიჩ-ბარსკი. XIX ს-ში ეპისკოპოსმა პორფირიმ (უსპენსკი], ი. მიულერმა, შ. ვ. ლანგლუამ, ზ. ცახარიე ფონ ლინგენტალმა, მიტროპოლიტმა ევლოგიმ (კურილასი), აგრეთვე სხვებმა შეისწავლეს და გამოსცეს ივირონისა და ათონის სხვა მონასტრების აქტები.

XX საუკუნეში ათონის ქართველთა მონასტერის არქივების ფოტომასალის მომზადება უზრუნველყვეს კ. ხრისოდიოსმა (ნაციონალური კვლევების ინსტიტუტის ბიზანტინოლოგიის ცენტრი ათონზე) და ფ. ი. დელგერმა. მეცნიერული თვალსაზრისით უმნიშვნელოვანესია ათონის ქართველთა მონასტერიის აქტების პარიზული გამოცემის ოთხტომეული, რომელიც მოამზადეს ფრანგმა ბიზანტინოლოგებმა ქართველ მეცნიერთა მონაწილეობით, რომელსაც თან ერთვის ცნობილი ფრანგი ბიზანტინისტის, ჟაკ ლეფორის, ნარკვევი. 2008 წ. თბილისში გამოიცა ივირონის აქტების ქართლიუ თარგმანის ოთხტომეული.

ათონის ქართველთა მონასტერის ისტორიის შესახებ მნიშვნელოვანი ცნობებია შემონახული „ათონის ივერიის მონასტრის სააღაპე წიგნში“, რ-შიც X ს-იდან XVII ს-მდე კალენდარული წლის მიხედვით განლაგებული 167 მოსახსენებელია შეტანილი, X-XVIII სს. ათონური კოლექციის ხელნაწერთა კოლოფონებში დაცულ ქრონოლოგიურ და პროსოპოგრაფიულ ცნობებსა და მონასტერთან დაკავშირებულ სხვა ხელნაწერთა მასალებში.

ათონის ქართველთა მონასტერის X-XI სს. და ცოტა უფრო გვიანდელი ისტორიის შესახებ ცნობები შემონახულია ათონის სხვა მონასტრების დოკუმენტებში, კერძოდ, წმ. ათანასე ათონელთან დაკავშირებულ მასალებში, აგრეთვე რამდენიმე ბიზანტიურ და ქართულ ქრონიკაში („ქართლის ცხოვრება“, იოანე სკილიცას „ქრონოგრაფია“ და სხვ.).

1511-1674 წწ. თარიღდება ბერძნულად დაწერილი თხზულება „თხრობა ივერთა უმშვენიერესი მონასტრის შესახებ. იგი ყველა მონაზონმა აუცილებლად უნდა იცოდეს“, ქრონიკა, რომელიც XVIII საუკუნეში ქართულად ითარგმნა და შეივსო, მის პირველ ნაწილში, რომლის ავტორი მითითებულია ვინმე მღვდელმონაზონი თევდოსი (აკად. კ. კეკელიძის აზრით, შესაძლოა, ქართველი), მოკლედაა აღწერილი ივირონის მონასტრის მოვლენები 1259-1264 წწ. პირველ პირში მოთხრობილი მეორე ნაწილი დაწერილია კონსტანტინოპოლიდან გამოსული ბერძენი იერემიას მიერ და 1592-1626 წწ. ამბებს ასახავს; მესამე ნაწილის ავტორიც ბერძენია და აღწერს 1659-1674 წლების ამბებს. XIX ს. ბოლოს ეს „ქრონიკა“ გამოაქვეყნა ბერძენმა ისტორიკოსმა მ. გედეონმა 1947-1955 წწ. იგი შეისწავლა და გამოსცა კ. კეკელიძემ, რომელმაც ამის საფუძველზე შეადგინა ათონის ქართველთა მონასტრის წინამძღვართა სია XVII საუკუნემდე.

XVIII-XIX სს. წყაროებს ძირითადად სამოგზაურო შენიშვნები, მოგზაურთა და მკვლევართა ცნობები წარმოადგენს. მათ შორის არიან: ვ. გრიგოროვიჩ-ბარსკი, მიტროპოლიტი ტიმოთე (გაბაშვილი), მიტროპოლიტი იონა (გედევანიშვილი). 1845 წ. ა.ქ.მ-ში იმყოფებოდა და აღწერა არქიმანდრიტმა პორფირიმ (უსპენსკი), XIX ს. ბოლოს – დეკანოზმა პეტრე კონჭოშვილმა (1905 წლიდან – ალავერდელი ეპისკოპოსი).

მონასტრის ისტორია ბიზანტიის იმპერიის დაცემამდე

პირველი ქართული კოლონია ათონზე და მონასტრის დაარსება

ეპისკოპოსი პორფირი [უსპენსკი] ათონურ წერილობით წყაროებზე დაყრდნობით უთითებს, რომ 787 წ. შემდეგ ქართველებმა წმ. კლიმენტის სავანესთან ახლოს ათონის მთაზე დააარსეს ქართული მონასტერი ათო (Αθω), რომლის სიახლოვეს ცხოვრობდა განდეგილი ბერი გაბრიელ ქართველი. მოგვიანებით აქ დაარსდა წმ. იოანე ნათლისმცემლის ივერთა სავანე, ბიზანტიის იმპერატორ ხატთმებრძოლ თეოფილეს (829-842) მეფობის დასაწყისში ათონზე ბერად აღიკვეცა ერთი ახალგაზრდა, რომლის დედამ, ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხატის ხატთმებრძოლთაგან შეურაცხყოფის თავიდან აცილების მიზნით, ხატი ყველასაგან მალულად ქ. ნიკეასთან ახლოს ზღვაში შეუშვა. სწორედ ამ მოვლენის ამსახველი ამბავი დაედო საფუძვლად ივირონის მონასტრის უმთავრეს სიწმინდეს – ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხატს, პორტაიტისას. ჩვენამდე შემონახულია 943 წ. დოკუმენტი „ათონელთა და იერისელთა შორის მიწების განაწილების შესახებ ათონის ნახევარკუნძულზე“, რომელიც ათონის წინამძღვარ იოანეს მიერ არის ხელმოწერილი.

ათონის ქართველთა მონასტერის დაარსება ორი ქართველი მხედართმთავრის სახელს უკავშირდება, ისინი ტაო-კლარჯეთის სამეფო ოჯახთან დაახლოებული ერისთავები – იოანე (წმ. იოანე მთაწმინდელი) და თორნიკე (იოანე-თორნიკე) არიან. იოანე X საუკუნის 60-იან წწ. ბერად აღიკვეცა და იმიერტაოში, ოთხთა ეკლესიაში დამკვიდრდა. იგი გაურბოდა ნაცნობ გარემოს, ოჯახს, თავს არიდებდა ამა სოფლის ინტერესებს, კაცთა ყოფისათვის დამახასიათებელ შფოთს და ეძიებდა მარტოობას. მას ერისკაცობაშივე მძაფრად წაეკიდა „ცეცხლი იგი ქრისტეჲს სიყუარულისაჲ... ყოველი დიდებაჲ ამის სოფლისაჲ შეურაცხყო და ნაგევად შეჰრაცხა და მონაგებნი და სიმდიდრე და განსუენებაჲ, მეუღლე და შვილნი და ნათესავნი... სიტყჳსაებრ უფლისა და აღიღო ჯუარი მჴართა თჳსთა ზედა და ფარულად ყოველთაგან სივლტოლაჲ იჴუმია და იჯმნა ყოველთაგან და მხოლოჲ ლავრასა დიდებულსა ოთხთა ეკლესიათასა შევიდა“. სულიერი სიმშვიდე მაინც ვერ მოიპოვა, ვინაიდან ბერმონაზონთათვის მალე გაცხადდა მისი ვინაობა, ხოლო ადგილსამყოფელი – საერო პირთათვის, მან სახელი გაითქვა, როგორც ასკეტმა და განდეგილმა ბერმა, მასთან სიარული დაიწყო ხალხმა. წმ. იოანემ კურთხევა მიიღო თავის ხელდამსხმელთაგან, მამა მოსესა და მამა გელასისაგან, და განმარტოების მაძიებელი იოანე, ბითვინიის ოლიმპზე მდებარე ულუმბოს მონასტერში გადავიდა, სადაც ერთხანს თავის არისტოკრატიულ ჩამომავლობას მალავდა და შავ სამუშაოს ასრულებდა; სამშობლოს მოშორებულმა ბერმა „მონასტერსა ერთსა შინა“ დაივანა და სულიერ სიმშვიდეს მიაღწია. სულიერი სიმშვიდის ძიების გზაზე მყოფმა „ჟამთა არამცირედთა ჯორთა მსახურებისა ღუაწლი ახოვნად თავს-იდვა“, სიმდაბლით აღასრულებდა შეურაცხ და უნდო მსახურებას, მაგრამ ოლიმპზე მისი ამგვარი სულიერად ნეტარი ყოფნა დროებითი აღმოჩნდა, რადგან მან შეიტყო თავისი მცირეწლოვანი ვაჟის, ეფთვიმეს, კონსტანტინოპოლში მძევლად წაყვანის ამბავი. იმხანად ბიზანტიის იმპერატორმა რომანოზ II-მ დავით კურაპალატს დაუთმო „ზემონი ქუეყანანი“, სანაცვლოდ მისგან უფლისწულები და დიდგვაროვან აზნაურთა შვილები წაიყვანა მძევლად, როგორც გარანტი ბიზანტიის იმპერიისა და ტაო-კლარჯეთის სამეფოს კავშირისა. პაპამ, იოანეს სიმამრმა აბუჰარბმა და მისმა ცოლისძმებმა ეფთვიმე იმპერატორს მიჰგვარეს. როგორც კი გაიგო იოანემ სიმამრისა და ცოლისძმებისაგან მცირეწლოვანი შვილის მძევლად წაყვანის ამბავი, იძულებული გახდა კონსტანტინოპოლს გამგზავრებულიყო, ბიზანტიის იმპერატორ რომანოზ II-ს ხლებოდა, საკუთარი თავი გაემჟღავნებინა და შვილის ინტერესი დაეცვა. მან მკაცრად უსაყვედურა სიმამრს, რომელსაც „არა ენება მოცემაჲ მისი, და ფრიად აბრალა მას იოვანე, ვითარმედ: რაჲ არს ესე? ნუუკუე შვილ არა გესხნესა თქუენ? გარნა ესე ცხად არს, რომელ მათ სწყალობდით, ვითარცა თჳსთა შვილთა, და ძე ჩემი, ვითარცა ობოლი, მძევლად გასწირეთ! გარნა უფალმა შეგინდვენ თქუენ!“ წმ. იოანემ შვილი ბითვინიის ოლიმპზე (ულუმბო) წაიყვანა, ხოლო სიმამრს ცოდვა დიდსულოვნად შეუნდო: „გარნა უფალმა შეგინდვენ თქუენ!“. წმ. იოანე ბითვინიიდან ათონზე გადავიდა, სადაც 963 წ. ათონის მონასტერი, დიდი ლავრა დააარსა წმ. ათანასე ათონელმა, რომლის დედა კოლხეთიდან იყო.

წყაროთა მონაცემების მიხედვით, წმ. იოანეს ათონზე გადასვლას 963-969 წწ.-ით ათარიღებენ (უმრავლესობა 965 წ. ვარაუდობს), რადგან სწორედ ამ წლებში უნდა სწვეოდა ათონს ბიზანტ. იმპ. ნიკიფორე II ფოკა (963-969). წმ. იოანე და მისი თანმხლები ქართველები ერთხანს დიდ ლავრაში (ათანასეს ლავრა) მოღვაწეობდნენ, მაგრამ ბოლომდე აქ არ დარჩენილან. წმ. იოანემ 969 წ. შემდეგ ბიზანტ. იმპ. იოანე I ციმისხისაგან (969-976) მიიღო ოქრობეჭედი, რომლის მიხედვით, კ. ლემნოსიდან წლიური შემოსავალი – 244 ნომიზმა – გადაეცემოდა დიდ ლავრას.

X საუკუნის 70-იან წწ. ნათესავის მაგალითს მიჰბაძა თორნიკე ერისთავმა და იოანეს სახელით ოშკის მონასტერში ბერად აღიკვეცა. იოანე-თორნიკემ, ქართველი დიდებულის – ჩორჩანელი/ ჩორდვანელის – შთამომავალმა, იოანეს მეუღლის ნათესავმა, თავდაპირველად ოლიმპოს (ულუმბო) მთაზე მოიკითხა წმ. იოანე, ხოლო შემდეგ, რაკი იქ ვერ პოვა, გაიგო მისი ადგილსამყოფელი, ათონის მთას მიაშურა. დიდ ლავრაში მას სიხარულით შეხვდნენ. აქ უკვე ყალიბდებოდა ქართველ ბერმონაზონთა კრებული. წმ. ათანასეს რჩევით დიდი ლავრიდან 1.5 კმ დაშორებით აშენდა წმ. იოანე წინასწარმეტყველის ქართული ტაძარი და სენაკები, სახელწოდებით – „იოანე ქართველის კელიები“. წმ. ათანასე დიდის მიერ შედგენილ ლავრის წესდებაში (973-975) მითითებულია, რომ ქართველთა სენაკი 8-ზე მეტი არ უნდა ყოფილიყო, რაც ბერმონაზონთა რაოდენობასაც ზღუდავდა და განსაზღვრავდა: ისინი მხოლოდ რვანი უნდა ყოფილიყვნენ. კელიების მკვიდრნი დიდი ლავრის წინამძღვარს ექვემდებარებოდნენ, კელიების ყიდვა-გაყიდვა ან გაქირავება არ შეიძლებოდა.

ამავე პერიოდს უკავშირდება წმ. იოანეს ძის, წმ. ეფთვიმე მთაწმინდის, შემოქმედებითი მოღვაწეობის დაწყებაც; მან ბერძნულიდან ქართულად თარგმნა კანონიკური, ჰაგიოგრაფიული, დოგმატიკური, აპოკრიფული და სხვა საღვთისმეტყველო ჟანრის ლიტიტერატურა. ხელნაწერ Ath. Iver. georg. 16-ის კოლოფონში ჩამოთვლილია წმ. მამათა სახელები: იოანე, იოანე-თორნიკე, ეფთვიმე, აგრეთვე არსენი, თეოდორე, გიორგი და საბა (ხელნაწერის გადამწერი). 979 წ. ქართველ ბერმონაზონთა შორის იყო ილარიონი, რომელიც შემდგომში სამეურნეო მმართველი გამხდარა. მიიჩნევენ, რომ მან, ხსენებულ მამებთან ერთად – მათ ათონზე პირველი რვაკაციანი ჯგუფი შეადგინეს – დააარსა წმ. იოანე მახარებლის (ღვთისმეტყველის) სენაკები, სადაც ქართველი ბერმონაზვნები დამკვიდრდნენ.

ივერთა მონასტრის დაარსებაზე გავლენა იქონია 976 წ. ბიზანტიის იმპერიაში მცირეწლოვან იმპერატორთა, ბასილი II ბულგართმმუსვრელისა და კონსტანტინე VIII-ის, გამეფებისას განვითარებულმა პოლიტიკურმა მოვლენებმა. აღმოსავლეთ ბიზანტიის ჯარების სარდალმა, ბარდა სკლიაროსმა, თავი ბიზანტიის იმპერატორად გამოაცხადა, აჯანყდა და 978 წ. ანატოლია დაიკავა, მან ქ. ამორიონის მახლობლად პანკალიის ომში 978 წ. 18 ივნისს დაამარცხა ბიზანტიელთა ჯარი ბარდა ფოკას მეთაურობით.

მცირეწლოვანმა იმპერატორებმა და მათმა დედამ, დედოფალმა თეოფანიამ, დახმარებისათვის მიმართეს ტაო-კლარჯეთის მეფეს, დავით III კურაპალატს, მაგრამ, რადგან საქართველოში მოციქულის გაგზავნის შესაძლებლობა არ ჰქონდათ, გადაწყვიტა ათონელ ქართველ ბერმონაზონთა დახმარებით ესარგებლა და ემოქმედა. 978 წ. ზაფხულში ბიზანტიის იმპერიის ერთ-ერთი წარჩინებული დიდგვაროვანი ფეოდალი სევასტოფორი ავიდა ათონზე დიდ ლავრაში და გადასცა წმ. ათანასეს, წმ. იოანესა და ღირსი მამა იოანე-თორნიკესათვის განკუთვნილი, იმპერატორთა მიერ გაგზავნილი სამი წერილი. იოანე-თორნიკეს კონსტანტინოპოლში მისვლას სთხოვდნენ, რაზედაც ბერმა უარი განაცხადა. ერთი კვირის განმავლობაში ცდილობდნენ წმ. მამები – წმ. ათანასე და წმ. იოანე – იოანე-თორნიკეს დარწმუნებას დედოფლის თხოვნის შესრულების აუცილებლობაში, რასაც ბოლოს მიაღწიეს და იოანე-თორნიკეც იმპერატორთა წინაშე წარდგა.

კონსტანტინოპოლში იოანე-თორნიკეს დაავალეს, ქართველთა მეფე დავით III-სთან წაეღო იმპერატორებისა და დედოფლის წერილი, რომლის მიღების შემდეგ ქართველთა მეფემ ბარდა სკლიაროსის აჯანყების ჩასახშობად თორმეტათასიანი ცხენოსანი ჯარი გაგზავნა, რომელსაც სათავეში იოანე-თორნიკე და სარდალი ჯოჯიკი ჩაუყენა.

ბიზანტიის იმპერატორები გამარჯვების შემთხვევაში ქართველთა მეფე დავით III-ს აღუთქვამდნენ „ზემოთა ქუეყანათა“, ე. ი. იმიერ-ტაოს, პირად მფლობელობაში გადაცემას მეფის სიცოცხლეშივე, ხოლო იოანე-თორნიკეს ომის შედეგად მოპოვებული მთელი ალაფი აღუთქვეს.

979 წ. 24 მარტს პანკალიასთან მეორე ომისას აჯანყებული სარდალი დამარცხდა. ქართველთა მეფე დავითმა მიიღო შეპირებული მიწები და კურაპალატის წოდება (ზოგიერთი მკვლევარი მიიჩნევს, რომ მას ეს ტიტული გამეფების დროიდან, ე. ი. 966 წლიდან ჰქონდა), ხოლო იოანე-თორნიკემ – ნადავლი, რომლის ერთი ნაწილი გადასცა მეფეს და ჯარს დაურიგა, მეორე ნაწილი ქართული მონასტრის დაარსებისა და კეთილმოწყობისათვის გამოიყენა.

იოანე-თორნიკე ათონზე ავიდა ქართველთა ჯგუფთან - ერთად, რომელსაც სურდა ათონის წმ. მიწაზე დამკვიდრება. სწორედ მაშინ გაჩნდა ცალკე, დამოუკიდებელი მონასტრის დაარსების აუცილებლობა. ცხადია, ამისთვის ქართველთა მეფე დავით III-მ ბიზანტიის იმპერატორის წინაშე იშუამდგომლა; თავად დავითმა რამდენიმე მონასტერი ააშენა ტაოში: ოშკი, ხახული, ოთხთა, პარხალი.

იოანე-თორნიკემ ბარდა სკლიაროსზე გამარჯვებისათვის მიიღო 1,2 ათას ლიტრაზე მეტი ოქრო, რომელიც მთლიანად მოხმარდა ქართული მონასტრის აშენებასა და მაკედონიაში მონასტრის კუთვნილი მამულების („დომენები“) შეძენა-ათვისებას.

ბიზანტიის იმპერატორ ბასილი II ბულგართმმუსვრელის (979/980) ოქრობეჭდის თანახმად (დაკარგულია, ფრაგმენტები ჩართულია მოსამართლე ლეონის მიერ 1059 ან 1074 წ. ივირონის აქტებში), იოანე-თორნიკემ მანამდე ქართველთა ხელში არსებული მონასტრები: ივერთა – კონსტანტინოპოლში და წმ. ფოკასი – ტრაპეზუნდში გაცვალა წმ. ლეონტის მონასტერზე თესალონიკეში, იოანე კოლოვოსისა – ქ. იერისში და წმ. კლიმენტისაზე – ათონზე, რაც შეადგენდა 80 ათას მოდამდე ფართობს.

მონასტრისათვის უხვი შესაწირავი გაიღო ქართველთა მეფე დავით III-მ. ამრიგად, ივერთა მონასტრის დაარსებისას მისი მიწები აღემატებოდა დიდი ლავრის სამფლობელოს მისი აყვავების პერიოდშიც კი – XI ს. შუა წლებში.

წმ. მამები, იოანე მთაწმინდელი და იოანე-თორნიკე, ათონზე თავიანთი უფლებების განსამტკიცებლად და ათონელთა შორის ადგილის მოსაპოვებლად ათონის სხვა მონასტრებს უხვ, მნიშვნელოვან შესაწირავს უძღვნიდნენ. ასე მაგალითად, იმპ. ბასილი II-ისაგან ბოძებული კუნძული ნეონი (ამჟამად აიოს-ევსტრატიოსი), რომლის შემოსავალი წელიწადში 14-იდან 20 000-მდე ლიტრ ოქროს შეადგენდა, აგრეთვე მაცხოვრის ცხოველმყოფელი ჯვარპატიოსნის ნაწილი, ძვირფასი საღვთისმსახურო ჭურჭელი, ხატები, საღვთისმსახურო წიგნები, შესამოსელი და სხვ. გადასცეს დიდ ლავრას ქართვ. ძმების თანადგომისათვის. შეწირულობა არ შემცირებულა წმ. მამათა გარდაცვალების შემდეგაც, რაც ათავისუფლებდა ათონის ქართველთა მონასტერის ძმობას სხვა მონასტრების წინაშე პასუხისმგებლობისაგან. 979-980 წწ. ათონის ქართველთა მონასტერი კარეაში მონაზონთათვის დასარიგებლად ათონის პროტატს გადასცა 14 ლიტრა ოქრო, 982-983 წწ. – ამდენივე, 984-985 წწ. - 28 ლიტრა. ამათგან ერთი ლიტრა ოქრო შესწირეს კარეაში პროტატს ტაძრის საკურთხებლად. თავის მხრივ, ათონელებმა საგარანტიო აქტით დაამტკიცეს, რომ პრეტენზია არ ექნებოდათ მდ. სტრიმონისა და ერისის ველის მიდამოებში მდებარე წმ. იოანე კოლოვოსის მონასტრისა და მისადმი დაქვემდებარებულ ლეონტიასა და პოლიგირის მონასტრების მიმართ, რომლებიც ათონის მონასტრებს შორის დიდი ხნის განმავლობაში უთანხმოებისა და წინააღმდეგობის საგანი იყო.

ათონის ქართველთა მონასტრის მშენებლობის პირველი ეტაპი

წმ. ეფთვიმეს წინამძღვრობა

980 წ. ქართველებმა საბოლოოდ დატოვეს წმ. იოანე ღვთისმეტყველის კელია და ათო (Αθω), გადავიდნენ კლიმენტის მონასტერში და იქ დამკვიდრდნენ, რომელსაც იმ მომენტში ჰქონდა მცირე სავანე ტაძრითურთ, რამდენიმე ნაგებობა და მცირე რაოდენობის სამეურნეო მიწა. მცირეწყლიანობის გამო მოხერხებული მეურნეობის გამართვა ჭირდა, თუმცა ჩრდ-ის მხრიდან მთები იცავდა, რაც მინდვრების დამუშავების საშუალებას იძლეოდა.

მონასტრის მკვიდრთა შორის ფუნქციები წესდების მიხედვით გადანაწილდა: ძმობის იღუმენად და სულიერ მამად არჩეულ იქნა წმ. იოანე მთაწმინდელი (979/980-1005 წწ.); ღირსი მამა,იოანე-თორნიკე იკონომოსი იყო (მოგვიანებით ეს თანამდებობა მისმა ძმისწულმა, წმ. გიორგი მაშენებელმა, დაიკავა); წმ. ეფთვიმე მთაწმინდელი მთარგმნელობით საქმიანობას ეწეოდა. წმ. ათანასე ძველებურად მზრუნველობდა ქართველ ბერმონაზვნებზე, უდიდესი პატივისცემით, და ნდობით ეკიდებოდა მათ. გარდაცვალების წინ მან მოისურვა, რომ სამი წლით წმ. ეფთვიმეს დაეკავებინა დიდი ლავრის ეპიტროპოსის თანამდებობა, რომელზედაც ივირონის მონასტრის წინამძღვრობიდან გადადგომის შემდეგაც იმყოფებოდა.

წერილობითი წყაროების ცნობებისა და არქეოლოგიური კვლევების მიხედვით, რომელიც პ. მილონასის ხელმძღვანელობით ჩატარდა, მშენებლობის პირველ ეტაპზე მონასტერში აღიმართა კათოლიკონი (XI ს. შუა წლებამდე), ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ტაძარი ნართექსით (980-983). ეს უკანასკნელი მიჩნეულია ათონის უძველეს სიწმინდეთა ნიმუშად. 1005 წ. წმ. ეფთვიმემ წმ. იოანე მთაწმინდლის ნაწილების დასაკრძალავად ათოის ქართველთა მონასტერს ჩრდილოეთიით მიუშენა მთავარანგელოზთა ეკვდერი. 1014-1029 წწ. ივირონის მონასტრის კათოლიკონს კიდევ გაუკეთდა მინაშენები. 1045-1056 წწ. ტაძრის სახურავი დაიფარა ტყვიის ფირფიტებით, რომლებიც წმ. გიორგი მთაწმინდლის თხოვნით კონსტანტინე IX მონომახმა გამოყო იმპერიის სახელმწიფო ხაზინიდან. ამავე პერიოდში, როგორც ჩანს, მიშენებულია გარეთა ნართექსი. XI ს. შუა წლებამდე ტაძრის იატაკი მოზაიკით დაიფარა (შემონახულია ფრაგმენტულად).

როგორც ეპისკოპოსი პორფირი (უსპენსკი) მიუთითებს, მონასტრის მშენებლები იყვნენ არა მხოლოდ წმ. მამები, იოანე მთაწმინდელი და იოანე-თორნიკე, არამედ აგრეთვე „ვინმე ქართველი ვარაზვაჩე“, რომელსაც ა. ნატროევი აიგივებს იოანე-თორნიკეს ძმასთან, იოანე ვარაზ-ვაჩესთან (ჩორდ ვანელი). ხელნაწერი წმ. იოანე ოქროპირის თხზულებათა კრებულისა და წმ. ეფრემ ასურის „სამოთხის“ (977, პერგამენტი) კოლოფონების საფუძველზე. ეპისკოპოსი პორფირი მიუთითებს, რომ კათოლიკონისა და კელიის მშენებლობის დასრულების შემდეგ წმ. ათანასემ ივერთა მონასტერს გადასცა ბასილი მეორის ოქრობეჭედი, რომელიც ნებას რთავდა ქართველებს, ჰქონოდათ საზღვაო ხომალდი.

ივერთა მონასტრის დაარსების პირველ ათეულ წლებში ათონზე გამოჩნდნენ ჩრდილორთ იტალიისა და სიცილიის მცხოვრებნი; წმ. იოანე და წმ. ეფთვიმე მთაწმინდლების „ცხოვრებაში“ მოთხრობილია ლეონ ბენევენტელის, ვენეციელი დოჟის, ბენევენტო პანდოლფის, ძმის მოსვლის შესახებ, რომელსაც ექვსი მოწაფე ახლდა; ისინი ივერთა მონასტერში მიიღეს. ლეონი სულიერად წმ. გაბრიელ ივერიელთან იყო დაკავშირებული. მათ ხშირად ხედავდნენ ერთად მოსაუბრეთ, თუმცა ერთმანეთის ენა არ იცოდნენ. როდესაც ლეონის თანმხლებ ბერთა რიცხვი გაიზარდა, ქართველმა ბერმონაზვნებმა მათ ფინანსური დახმარება აღმოუჩინეს მონასტრის ასაშენებლად, იგი ერთადერთი ლათინური მონასტერი იყო ათონზე და პაპ გრიგოლის „დიალოღონში“ აღწერილი წმ. ბენედიქტე ნურსიელის წესდების მიხედვით მოქმედებდა.

984/985 წწ. ახლო ხანებში გარდაიცვალა წმ. იოანე-თორნიკე. წმ. იოანე მთაწმინდელმა გადაწყვიტა შვილსა და რამდენიმე მოწაფესთან ერთად ესპანეთის იბერიაში გამგზავრება. მას იქაურ ქართველებთან, იბერიელებთან, შეხვედრა სურდა. „ცხორებაში“ მითითებულია მისი მისწრაფება ამქვეყნიური საზრუნავისაგან გათავისუფლების თაობაზე: „შემდგომად თორნიკის მიცვალებისა განიზრახა ნეტარმან მამამან ჩუენმან იოვანე, რაჲთა აღიღოს ძე თჳსი და რავდენნიმე მოწაფენი და ივლტოდის სპანიად, რამეთუ პირველითგანვე უძნდა შუღლიანობაჲ და შფოთი, გარნა თავს-ედვა მუნ ჟამამდე თორნიკის აშენებისათჳის და რაჲთა შეიძინის სული მისი, რამეთუ ასმიოდა, ვითარმედ ქართველნი არამცირედნი ნათესავნი და ერნი მკჳდრ არიან მუნ“. წმ. იოანემ დატოვა ათონის ქართველთა მონასტერი, მაგრამ ავიდოსის ნავსადგურში მისმა მეგობარმა ქალაქის მმართველმა წინააღმდეგობა გაუწია და მისი განზრახვის შესახებ კონსტანტინოპოლში საიმპერატორო კარს აუწყა. ბიზანტიის იმპერატორმა, რომელსაც არ სურდა ივერთა მონასტრის დაცემა, წმ. იოანე თავისთან იხმო, მას წასვლის ნება არ დართო, დაარწმუნა, ათონზე დაბრუნებულიყო და თავისი მოვალეობის შესრულება გაეგრძელებინა, რის შემდეგაც წმ. იოანე მთაწმიდელი ავიდოსიდან კვლავ ათონზე მიბრუნდა. შემონახულია 996 წლის ნოემბერში გაცემული სიგელი, რომელშიც საუბარია ყოფილი მანდატურის, ზაქარია მიხეილის ძის, შეწირულობის შესახებ, რომელიც თავის სულიერ მამას, წმ. იოანესა, და მის დიდ ლავრას უძღვნა. ეს იყო მამული კუნძულ ლემნოსზე, მასში შედიოდა ფერმა, ათი სახლი, წისქვილი, ოთხი თიხის დოქი, თითო 500 ტეტარდის მოცულობისა (1/25 ათასი ლიტრი), ოცი პლინთიის (1/2 ჰა) ვენახი, სახნავ-სათესი მიწა და საძოვრები (2 000 მოდის ფართობი), სამი წყვილი ხარი, ორი ძროხა, ორი ვირი.

წმ. იოანემ ავადმყოფობის გამო წინამძღვრობაში დაიხმარა შვილი, წმ. ეფთვიმე, რომელიც ივირონის მონასტრის იკონომოსი გახდა. „ცხოვრებაში“ ციტირებულია წმ. მამების – იოანესა და ეფთვიმეს – წერილი, რომელიც მათი ერთად მმართველობის პერიოდს განეკუთვნება და რომლის ადრესატები არიან წმ. არსენ ნინოწმინდელი და წმ. იოანე გრძელისძე. ისინი ოთხთა ეკლესიაში მოღვაწეობდნენ. მამა-შვილი მათ სთხოვდა ათონზე მისვლას და წმ. ეფთვიმესთვის მთარგმნელობით საქმიანობაში დახმარების გაწევას, რადგან საწინამძღვრო საქმიანობით დატვირთულს თარგმნისათვის დრო არ რჩებოდა. წმ. იოანე და წმ. არსენი თავდაპირველად დამკვიდრდნენ მათთვის აშენებულ სენაკებში, კარეის ახლოს, კარავში, სადაც წმ. სვიმეონ მესვეტის სავანე დააარსეს, ხოლო მოგვიანებით გადავიდნენ ათონის ქქართველთა მონასტერში.

წმ. იოანე 1005 წ. 14 ივნისს გარდაიცვალა (საეკლ. ტრადიციით – 998 წ.). წმ. იოანეს წერილობითი ანდერძის თანახმად (თავად ტექსტის დედანი არ შემონახულა, იგი შეტანილია წმ. გიორგი მთაწმინდლის თხზულებაში „წმ. იოანე და ეფთვიმე მთაწმიდელების ცხორება“), მონასტრის წინამძღვრობა გადაეცა წმ. ეფთვიმეს, რომლის გარდაცვალების შემდეგ ივირონის მონასტრის წინამძღვარი უნდა გამხდარიყო წმ. გიორგი მაშენებელი. ჩანს, რომ ივერთა მონასტრის ეპიტროპს ამტკიცებდა ბიზანტიის იმპერატორი. წმ. იოანე ივერთა მონასტერში დაკრძალეს, ხოლო წმ. ეფთვიმემ მის საფლავზე ყველა წმინდანის სახელობის ტაძარი ააგო.

წმ. ეფთვიმეს წინამძღვრობის პერიოდში (1005-1019) ათონის ქართველთა მონასტერი ყველაზე დიდი და ძლიერი იყო ათონის მონასტრებს შორის. აქ 300 ბერმონაზონი მკვიდრობდა, წმ. მამა სიამოვნებით იღებდა სამეურნეო საქმეებში გამოცდილ ბერმონაზვნებს, რომელთა უმრავლესობა ეროვნებით ბერძენი იყო. ივერთა მონასტრის იმ დროს ჩამოყალიბებული და გავრცელებული სახელწოდება „ივერთა ლავრა, ივერთა მონასტერი“ (μονπ των, Λαυρα των) მტკიცედ დამკვიდრდა დოკუმენტებში, ასე რომ, ივერთა მონასტერი, რომელიც წმ. იოანე-თორნიკემ დააარსა, როგორც საგვარეულო მონასტერი, დოკუმენტებში მოიხსენიება ათონის ქართველთა მონასტრად, ლავრად, ივირონის მონასტრად. წმ. ეფთვიმე მონასტერს წინამძღვრობდა 14 წლის განმავლობაში, მისი ხელმოწერა დოკუმენტებში 1007-2015 წწ. დასტურდება. ამ პერიოდის შემდეგ მხოლოდ ერთი დოკუმენტია ცნობილი, ესაა ანდრონიკეს 1017 წ. ვოლერონის, სტრიმონისა და თესალონიკის თემის პროტოსპა-ფარიუსისა და მოსამართლეთა აქტები, რომელზე დაყრდნობითაც შეიძლება დასკვნის გაკეთება, რომ მონასტერში მმართველობას ინაწილებდა წმ. გიორგი მაშენებელიც. წმ. ეფთვიმეს ხელმოწერილი ბოლო დოკუმენტი 1018 წ. იანვრით თარიღდება, გიორგი მაშენებლის ხელმოწერა დოკუმენტაციებზე ჩნდება 1019 წ. იანვრიდან.

XIX საუკუნის საეკლესიო ტრადიცია ათონზე ქართულ მონასტერში კარის ღვთისმშობლის (პორტაიტისა) ხატის გამოჩენას უკავშირებს წმ. იოანესა და წმ. ეფთვიმეს წინამძღვრობის პერიოდს, თუმცა ცნობა ამის შესახებ წმ. გიორგი მთაწმინდლის თხზულებაში არ მოგვეპოვება. ეს შეხედულება ემყარება ხატის ზღვიდან გამომყვანის, მომპოვებლის გაიგივებას წმ. იოანესა და წმ. ეფთვიმეს თანამედროვე გაბრიელთან, რომელიც მოიხსენიება „ცხორებაში“. ბერძნული თქმულებების თანახმად, ივერიის ღვთისმშობლის ხატის შესახებ, რომელიც XVI ს. ხელნაწერებშია დაცული, ხატი ზღვის ტალღებს მისცა ნიკეის მკვიდრმა ქვრივმა ქალმა ხატთმებრძოლობის პერიოდში მისი გადარჩენის მიზნით. ამ დროს ბიზანტიის იმპერატორი იყო ხატთმებრძოლი თეოფილე. ეპისკოპოსი პორფირი (უსპენსკი) მიიჩნევდა, რომ ამ თქმულებებში მოხსენიებული პავლე, რომლის დროსაც იქნა მოპოვებული ხატი, წმ. ეფთვიმეს თანამედროვე და ათონის ქართველთა მონასტრის წინამძღვარი იყო. მისივე თქმით, ხატის აღწერილობა და ისტორია ქართველ ბერმონაზვნებისათვის ცნობილი იყო ნიკეელი ქვრივი ქალის შვილის მონათხრობით, რომელიც ათონზე ბერად აღიკვეცა.

ა. ნატროევი წმ. იოანესა და წმ. ეფთვიმეს „ცხორებაში“ მოთხრობილ წმ. ეფთვიმეს სასწაულებრივი გამოჯანმრთელების ამბავზე დაყრდნობით ვარაუდობდა, რომ იმ ადგილას, სადაც საუბარია წმ. იოანეს ვედრებაზე შვილის გამოჯანმრთელებისათვის ღვთისმშობლის ხატის (გამოსახულების) წინ, სწორედ პორტაიტისა უნდა იგულისხმებოდეს. ასე რომ, მან ხატის გამოჩენა ივირონის მონასტერში უფრო ადრეულ ხანას მიაკუთვნა, კერძოდ, წმ. იოანეს იღუმენობის პერიოდს და ამის დასადასტურებლად დაიმოწმა ციტატა საქართველოს საეგზარქოსოს საეკლესიის მუზეუმის მიერ გამოცემული ათონის კრებულიდან, რომელიც შეიცავს წმ. იოანესა და წმ. ეფთვიმეს „ცხორების“ ტექსტს. მასში არ არის დაცული თხრობა ხატის სასწაულებრივი მოპოვების შესახებ წმ. ეფთვიმეს წინამძღვრობისას, მაგრამ საუბარია მასზე უკვე წმ. ეფთვიმეს წინამძღვრობის დასაწყისში: „ტაძარში შესვლამდე მუხლს იყრიდნენ და ლოცვას აღავლენდნენ ღვთისმშობლის ხატის (გამოსახულების) წინ, რომელიც ტაძრის კარებზე იყო“. მკვლევრის აზრით, იმავე წელს, როდესაც ნიკეის მკვიდრმა ქვრივმა ქალმა გაუშვა ხატი ზღვაში, განდეგილმა გაბრიელმა (ა. ნატროევი ვარაუდობს, რომ ის და წმ. იოანე მთაწმინდის თანამედროვე გაბრიელი სხვადასხვა პირია) ათონის იღუმენის ბრძანებით ზღვიდან გამოაბრძანა ხატი და მონასტერში დააბრძანა (მონასტერში ხატი 160 წელი იმყოფებოდა). 982 წ. ახლოს ივერთა მონასტრის განახლებასა და წმ. იოანეს მიერ კათოლიკონის აღმართვასთან დაკავშირებით წმ. იოანემ ხატი გადაიტანა მონასტრის კართან.

წმ. ეფთვიმეს იღუმენობის დროს ათონის მონასტერმა ათონზე და მის შემოგარენში, აგრეთვე მის ფარგლებს გარეთაც, დიდი მამულები შეიძინა, მაგულას (მონაზონ ანდრიას საგარანტიო აქტი, 2007 წ. დეკ.; წმ. ეფთვიმეს ჩუქების წიგნი-საბუთი თავისი სულიერი შვილისთვის, იოანესთვის, 2012 წ. აპრ.), პალეოხორის (პროტ ნიკიფორეს 1013 წ. აპრ. აქტი), წმ. დიდმოწამე პანტელეიმონის მონასტერი (1015 წ. აპრ. პროტ ნიკიფორეს აქტი) თესალონიკეში, სისიკონი, სისიკონის მონასტრის სამემკვიდრეო მამული, იერისის მახლობლად ყანა და სხვ. წმ. ეფთვიმემ იოანე გრძელისძისა და არსენ ნინოწმინდლის რჩევით გააგრძელა მთარგმნელობითი საქმიანობა და გადადგა წინამძღვრობიდან, უარი თქვა ბასილი II ბულგართმმუსვრელის წინადადებაზე, დაეკავებინა კვიპროსის არქიეპისკოპოსის დაქვრივებული კათედრა და გადავიდა წმ. ეფთვიმე დიდის სავანეში, რომელიც ივირონისათვის შეიძინა თესალონიკეში. დიდი ლავრის ეპიტროპის თანამდებობა კი მას სიცოცხლის ბოლომდე ეკავა. მან სწორედ აქ, ათონის მონასტერში, შემოიღო მკაცრი ტიპიკონი და წესები, რამაც ბერმონაზონთა უკმაყოფილება გამოიწვია. მათი პროტესტის გამო იმპერატორმა კონსტანტინე VIII-მ საქმისა და გარემოებების გასაცნობად წმ. ეფთვიმე კონსტანტინოპოლში დაიბარა. წმ. მამის სატახტო ქალაქში ჩასვლა ტრაგიკულად დასრულდა, 1028 წ. 13 მაისს წმ. ეფთვიმე მთაწმინდელი უბედური შემთხვევის შედეგად გარდაიცვალა. იგი გადმოაგდო ჯორმა, რომელიც გლახაკის დანახვამ დააფრთხო. წმ. ეფთვიმეს ნეშტი ივირონში გადაასვენეს და დაკრძალეს წმ. იოანე წინასწარმეტყველის ტაძარში.

წმ. ეფთვიმეს ტიპიკონი

ჯერ კიდევ წმ. იოანე მთაწმინდლის სიცოცხლეში წმ. ეფთვიმემ დაამუშავა და შეიტანა მონასტრის ბერმონაზონთა ყოველდღიურ ცხოვრებაში „წესნი და განგებანი“, საიდანაც წმ. იოანესა და წმ. ეფთვიმეს „ცხორებაში“ ციტირებულია წესდების 42 მუხლი (წესი), იგი წმ. ეფთვიმეს ტიპიკონის ნაწილია და წმ. გიორგი მთაწმინდელმა შეიტანა „ცხოვრებაში“.

წმ. ეფთვიმეს მიერ შედგენილ „წესზე“ დიდი გავლენა იქონია ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის საკანონმდებლო კოდექსმა – მცირე სჯულის კანონმა, რომელიც აერთიანებს ბერძნულ კანონმდებლობის ძეგლებს. ისინი წმ. ეფთვიმემ გადაამუშავა და შეავსო.

ათონის ქართველთა მონასტერის თანამდებობათა შორის განსაკუთრებული უფლებამოსილება ჰქონდათ სკევოფილაქსს, კელარსა და იკონომოსს, სკევოფილაქსი სამონასტრო ქონებას განაგებდა, იცავდა საეკლესიო ქონებასა და მონასარის დოკუმენტაციას, უძღვებოდა სხვა მონასტრებსა და კერძო პირებთან ურთიერთობის ეკონომიკურ და ფინანსურ საქმიანობას. გრამატევსი (მდივანი) ბერმონაზონთა შეკრებისას ადგენდა სხდომის ჩანაწერებს, ოქმებს, დამსწრეთა და მცხოვრებთა სიებს, აწარმოებდა მიმოწერას. კელარისა და მისი დამხმარეების საქმიანობაში შედიოდა ღვინის დამზადება, ბეღლის, ბაღებისა და წისქვილების მოვლა, აგრეთვე მეტოქებიდან მონასტერში მარცვლეულის, ხილის, ზეთის, კაკლის შემოტანა და სავანეში პროდუქტების განაწილება. იკონომოსი ან ხუცესთა საბჭო მონასტერს მართავდა იღუმენის მონასტერში არყოფნის ან ავადმყოფობის დროს, აგრეთვე მისი გარდაცვალებიდან ახლის არჩევამდე. იღუმენი ბერმონაზონთა საბჭოსთან ერთად განიხილავდა განსაკუთრებით მნიშვნელოვან საქმეებს; ნაკლებმნიშვნელოვანს, რაც სამონასტრო მეურნეობის ყოველდღიურ ყოფას შეეხებოდა, იკონომოსი განაგებდა და აწესრიგებდა. იკონომოსის თანაშემწე მონასტრის ქონებას, ფეხსაცმლის სახელოსნოებს, თავლას, სამჭედლოს, ვენახს განაგებდა, მიწისმოქმედთ, მწყემსებს, ქვის დამმუშავებლებს, მევენახეებს, მეზღვაურებს ხელმძღვანელობდა, აგრეთვე მონაზონთა შორის ავეჯ-ჭურჭელს ანაწილებდა.

კათოლიკონის შენახვასა და საღვთისმსახურო საკითხებს ხელმძღვანელობდა ეკლესიარხი (ტიპიკარისი), რომელსაც მნათე ეხმარებოდა. ღვთისმსახურებისას ახალგაზრდა ბერები ცენტრში 2-3 რიგად იდგნენ, უფროსი ასაკისანი – კედლებთან ახლოს, ხოლო მოხუცს, ავადმყოფსა და ხეიბრებს შეეძლოთ ნართექსში ყოფნა და ჯდომა. ორი ზედამხედველი, ეპიტირიტისი თვალყურს ადევნებდა დისციპლინას. ღვთისმსახურებისას მკაცრად იცავდნენ სიჩუმეს, თუ რაიმეს თქმა აუცილებელი იყო, ნართექსში გადიოდნენ. იღუმენი ბერმონაზვნებს თავს უყრიდა ტაძარში სამართლებრივი ან ადმინისტრაციული საკითხების გადასაწყვეტად, აგრეთვე იმპერატორთან გასაგზავნი წერილის განხილვასთან დაკავშირებით.

სატრაპეზოს მართავდა მეტრაპეზე, რომელსაც ეხმარებოდნენ მონაზვნები, მორჩილები, დიაკვანი და ყველა, ვისაც რაიმე განსაკუთრებული საქმე არ ჰქონდა. ტრაპეზობდნენ დღეში ორჯერ, ერთ მაგიდასთან 9 კაცი ჯდებოდა, თითოეულთან უსათუოდ მეღვინე იჯდა. საკვებსა და ღვინოს პირველი იღუმენი სინჯავდა. გამორჩეულ, ცნობილ დიდგვაროვან სტუმრებს მონასტრის წინამძღვარი თავის რეზიდენციაში მასპინძლობდა. ავადმყოფებისათვის საკვები ცალკე მზადდებოდა.

პილიგრიმებს მეკარეები, იღებდნენ და 3 დღის შემდეგ მათ მონასტრიდან ისტუმრებდნენ, რადგან გარეშე პირთათვის მონასტერში ყოფნა სამ დღეზე მეტხანს ნებადართული არ იყო და იკრძალებოდა (ეს წესი დღემდე სრულდება). სამშენებლო სამუშაოებს ხელმძღვანელობდა ეპისტატი, რომლის დაქვემდებარებაში იმყოფებოდა 30-40 მუშახელი, მათ შორის საერო პირიც შეიძლებოდა ყოფილიყო.

მონასტერში დამკვიდრების მსურველს აუცილებლად უნდა ჰქონოდა ცნობილი, პატივსაცემი პიროვნების დახასიათება. სხვა მონასტრის ბერმონაზონს მხოლოდ იმ შემთხვევაში მიიღებდნენ, თუ ეს უკანასკნელი წარადგენდა ძველი მონასტრის იღუმენის წერილობით თანხმობას. ბერი, რ-იც მონასტერში შესვლისას მდიდარი იყო, ნახევარ ქონებას სავანეს გადასცემდა, ხოლო მეორე ნახევარს მონასტერი მის სახელზე ინახავდა. ბერს ეკრძალებოდა თავისი ნებით სამოსლის ყიდვა (ახალმოსულს აუცილებელი და საჭირო ყველა ნივთი ან სამოსელი ეძლეოდა); „ცხორებაში“ ნათქვამია, რომ წმ. ეფთვიმეს არაერთხელ დაუწვავს ის სამოსელი, რომელსაც ბერი მისი კურთხევის გარეშე შეიძენდა. ბერებს ეკრძალებოდათ სენაკში ნავთის ლამპის შეტანა (როგორც ჩანს, ხანძრის თავიდან ასაცილებლად), სენაკში მათ ერთზე მეტი ჯვრისა და ხატის ქონის უფლება არ ჰქონდათ. სკრიპტორიუმში მკითხველებსა და გადამწერებს მხოლოდ აუცილებელი რაოდენობის ზეთი ეძლეოდათ. ყველაზე მკაცრი სასჯელი ცრუმოწმეობისათვის იყო დაწესებული: სიცრუეში შემჩნეულ ბერს მონასტრიდან სამუდამოდ აძევებდნენ.

ბერმონაზვნები ძირითადად ორ ჯგუფად იყოფოდნენ შემდეგი პრინციპით: „ისინი, რომლებიც ფიზიკურად ყოველდღიურად შრომობდნენ და დროს ვერ პოულობდნენ ძილისთვის“, და ისინი, რომლებიც „მსუბუქ სამუშაოს ასრულებდნენ: მღვდლები, მღვდელმთავრები, მეფსალმუნეები.“ ბერმონაზვნები, რომლებსაც მოწაფეები ჰყავდათ, ძირითადად სენაკებში ცხოვრობდნენ და მონასტრიდან ღებულობდნენ საკვებს (ღვინო, ზეთი, ყველი და პური). წმ. გიორგი მაშენებელმა გააუქმა იმ ბერებისათვის საკვების მიცემის პრაქტიკა, ვინც მონასტერში არ ცხოვრობდა, თუმცა ეს წესი შემდეგში მაინც აღდგა. განდეგილებს მონასტერში ყოველდღიურად შეეძლოთ პურის მიღება (ზოგი მათგანი ათონის სანახებში იმყოფებოდა, მაგ., კარავას სენაკებში). კვირადღეს ისინი ძმობის სხვა ბერმონაზვნებთან ერთად ლოცულობდნენ და ტრაპეზობდნენ.

ბერმონაზონთა ახალგაზრდა ნათესავებს, რომელთაც სურდათ ბერად აღკვეცა შეეძლოთ, ათონის ფარგლებს გარეთ, მეტოქიონებში დამკვიდრებულიყვნენ, სადაც იკონომოსი მათ გააცნობდა რწმენის საფუძვლებს და ასწავლიდა ხელოსნობას (იქ მისული ყველა პირი ბერი არ ხდებოდა).

შესაძლოა, ახალი ტიპიკონის სიმკაცრესა და ძმათა შორის აშკარა უკმაყოფილებასთან იყო დაკავშირებული ათონის ქართველთა მონასტერში წმ. ეფთვიმეზე ორგზის თავდასხმა.

გავლენის გაძლიერება ივირონის მონასტერში

წმ. გიორგი მაშენებელი

ივირონის მონასტრის იღუმენთა ქრონოლოგიის მიხედვით, გიორგი I-მა შეცვალა წმ. ეფთვიმეს მიერ შემოღებული რამდენიმე წესი. კერძოდ, მან მფარველობა გაუწია და უპირატესობა მიანიჭა კინოვიალური ცხოვრების წესს. „ცხორებაში“ მითითებულია, რომ წმ. ეფთვიმე ამ ახალშემოღებული წესის თაობაზე „გაჩუმდა“, რადგან იგი მთარგმნელობითი საქმიანობით იყო დაკავებული. თუმცა გიორგი I-ის მიერ გატარებულმა პოლიტიკამ ივირონის მონასტერში შეცვალა ურთიერთობები ქართველ და ბერძენ ბერმონაზვნებს შორის. უპირატესობა ენიჭებოდათ მონასტერში მოსულ კინოვიალური წესების მიმდევარ ბერძენ ბერმონაზვნებს, რ-ებმაც სხვადასხვა თანამდებობა დაიკავეს. ქართველ და ბერძენ ბერებს შორის კონფლიქტი, არცთუ იშვიათად, ღიად მიმდინარეობდა, ზოგჯერ ხელითაც კი ეხებოდნენ ერთმანეთს.

გიორგის წინამძღვრობისას მონასტრის ქონება გაიზარდა, სამფლობელოც გაფართოვდა. 1020 წ. პროტატმა ივირონს მოუპოვა 2 წყვილი ხარის გამართვის უფლება (ერთის გამართვის უფლება მათ ჯერ კიდევ ბასილი II ის დროს მოიპოვეს) ოღონდ არა სახნავად, არამედ ხეტყისა და ქვების გადასატანად, რაც დასტურდება ლეონტიას პროტის 1020 წ. დეკემბრის აქტების მიხედვით. წმ. გიორგი მაშენებლის ქტიტორობით დასრულდა ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის დიდი ტაძრის მშენებლობა.

1042 წ. ივნისში შედგენილ იქნა აქტი ათონის ქართველთა მონასტერისა და დიდი ლავრის მიწების გამიჯვნის შესახებ: ქართულმა მონასტერმა 1020 წ. ახლო ხანებში შეიძინა მინდვრები იერისთან ახლოს და კასტრის წმ. ილიას სახელობის ხილის ბაღი დეველიკიაში; 1024 წელს ახლო ხანებში – მელისურგიის ათონის მონასტერი; 1029 წლამდე – შობის მონასტერი და პანგეის მთის მასივების რაიონში სოფელი დოვროვიკიაში. 980 წ. შემდეგ ეს მონასტრის ყველაზე დიდი შენაძენი იყო.

1029 წ. გიორგი მაშენებელს ბრალად დასდეს ბიზანტიის იმპერატორ რომანოზ III არგვიროსის წინააღმდეგ შეთქმულებაში მონაწილეობა თესალონიკის დუკა კონსტანტინე დიოგენეს სასარგებლოდ. წმ. გიორგი მაშენებელი დააპატიმრეს, გაასამართლეს და გაასახლეს კუნძულ მონოვატზე მონასტერში, სადაც ძალიან მალე გარდაიცვალა. სხვადასხვა სასჯელი დაუწესეს შეთქმულების სხვა მონაწილეებსაც. ფერსოს, მხედართმთავარ ჯოჯიკის ძეს, თავი მოჰკვეთეს. ივირონის მონასტერმა იმპერატორის მხარდაჭერა დაკარგა, ქართველებმა სახელმწიფო კონფისკაციის შედეგად დაკარგეს მონასტრის კუთვნილი მიწების ნაწილი. ამ მდგომარეობით ისარგებლეს ათონელმა მეზობლებმა და მაკედონიელებმა: მიწების გამიჯვნის შესახებ შედგენილ აქტში მითითებულია, რომ დიდი ლავრის ბერებმა ივირონს წაართვეს მამულები, კერძოდ, 25 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში მათი კუთვნილი მიწები – ზევგელატიონის მინდვრები დეველიკიაში. ქალაქ ეზევაში (ეზოვი, ეზივი) ადგილობრივმა ეპისკოპოსმა მიითვისა ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ტაძრის მეტოქი. ივირონის მონასტერში ძალაუფლება ბერძნებს გადაეცათ, იღუმენს ყოველგვარი უფლება ჩამოერთვა.

სავანის ბერძენმა ბერებმა, რომლებიც მაინც ვერ ბედავდნენ ბერძენი წინამძღვრის დადგენას, და მათ მხარეზე გადასულმა ქართველმა ბერებმა იღუმენად აირჩიეს ბერძნული ორიენტაციის მომხრე ქართველი გიორგი II (1027-1035), რომელსაც ქართველი თანამემამულეები „უვარგისად, მოღალატედ“ თვლიდნენ, ხოლო მონასტრის სულიერ წინამძღვრად გრიგოლ მონაზონს მიიჩნევდნენ (როგორც ჩანს, წმ. გრიგოლ ივერი, ქართველი). ცნობილია 2 დოკუმენტი, რომელსაც ხელს აწერს გიორგი II, ისინი დათარიღებულია დაახლ. 1030 წ. (შემონახულია მოსამართლე ლეონ ფილაკსის 1056 წ. სექტ. და 1035 წ. აპრ. აქტებში).

ფინანსური და პოლიტიკური ვითარების გამოსასწორებლად ივირონის ბერმონაზვნები ხშირად მიემგზავრებოდნენ კონსტანტინოპოლში იქ მცხოვრებ გავლენიან ქართველებთან დახმარების სათხოვნელად [მაგ., ძმებთან – გიორგი და ფარსმან ჩორჩანელებთან (ეს უკანასკნელი იყო შემდეგში ივირონის წინამძღვარი არსენი), ქართველთა მეფე ბაგრატ IV-სთან, რომელიც ბიზანტიის იმპერატორ რომანოზ III-ს ენათესავებოდა, და სხვ. თუმცა მათი მცდელობა იმპერატორის გარდაცვალებამდე უშედეგო რჩებოდა.

ბიზანტიის იმპერატორის ტახტზე რომანოზის შეცვლის შემდეგ მიხეილ IV პაფლაგონელმა (1034-1041) აღადგინა წმ. გიორგი მაშენებლის სახელი, 1034 წ. რომანოზ III-ის წინააღმდეგ შეთქმულების მონაწილეები შეიწყალა, რაც მოგვიანებით ოქრობეჭდით განამტკიცა ბიზანტიის იმპერატორმა, მიხეილ V კალაფატმა (1041-1042), ივირონს დაუბრუნა ქონება და მისთვის წართმეულ მიწებზე უფლება – ქალკედონის ნ.-კ-ზე ლეონტარიის მამულები, მდ. სტრიმონის ხეობაში მელიძიანის ველი, სტილიარი, წმ. იოანე წინასწარმეტყველის სავანე, სოფელი დოვროვიკია (მოსამართლე ლეონის აქტები – 1059-1074 წ. აპრ.), აგრეთვე განმტკიცებულ იქნა ქართველთა უფლებები ათონის ქართველთა მონასტერის კათოლიკონზე, ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ტაძარზე. მიიჩნევენ, რომ ამ მოვლენებში გადამწყვეტი როლი შეასრულა მონასტრის სახელწოდებამ – „ივერთა მონასტერი“. იმპერატორ მიხეილ IV-მ ივირონის იღუმენად დანიშნა გრიგოლი (დაახლ. 1035-1041). წმ. გიორგი მაშენებლის ნაწილები კუნძულ მონოვატის მონასტრიდან გადაასვენეს ივირონში და კათოლიკონში დაკრძალეს. დიდი ძალისხმევა დასჭირდა იმას, რომ მონასტერს დაჰბრუნებოდა თავისი კუთვნილი მიწები, გლეხები და გამოსაღები შემოსავლები (ნაწილობრივ).

ბერძნული თემის ნაწილმა მიაღწია იმას, რომ წმ. იოანე წინასწარმეტყველის ტაძარში ღვთისმსახურება ბერძნულ ენაზე სრულდებოდა, ძმობის ენობრივი პრინციპით დაყოფა დაჯგუფებებს შორის კონფლიქტის საფუძველს ქმნიდა. მონასტრის იღუმენებად ძველებურად ერთხანს კიდევ ქართველები ინიშნებოდნენ. ცნობილია სვიმეონი (1041-1042), რომელიც მოიხსენიება ვოლვოსში მარიამის მონასტრის მამულის გაყიდვის აქტში (თებ. 1042) და სტეფანე (1042 - დაახლ. 1044), რომლის დროსაც (1042) დაიდო ხელშეკრულება დეველიკიის მიწების გამიჯვნის შესახებ. 1041 წ. პროტატმა საიმპერატორო სასამართლოზე განსახილველად გაიტანა საკითხი ივირონის მონასტრის ახალი სტატუსის შესახებ, თუმცა იმპერატორმა ათონის იერარქიაში მონასტერს შეუნარჩუნა ძველი სტატუსი – მონასტრის იღუმენები დოკუმენტებზე ხელს აწერდნენ დიდი ლავრის იღუმენისა და პროტის შემდეგ, ვათოპედის იღუმენის წინ ან შემდეგ (ეს წესი შენარჩუნებულია ამჟამადაც). გრიგოროვიჩ-ბარსკის ჩანაწერებში ციტირებულია მიხეილ IV-ის სიგელი ათონზე სტუმრობის შესახებ.

ათონის ქართველთა მონასტის აყვავება წმ. გიორგი მთაწმინდლისა და მისი მემკვიდრეების პერიოდში

1044-1056 წწ. ათონის ქართველთა მონასტერის წინამძღვრის თანამდებობა ეკავა წმ. გიორგი მთაწმინდელს (ივირონის მონასტრის იერარქებს შორის – გიორგი III), რომელმაც მონასტრის ისტორიაში არსებითი როლი შეასრულა. წმ. გიორგი მთაწმინდელი წმ. გიორგი შეყენებულის მოწაფე იყო რომანაწმინდის ქართულ მონასტერში შავ მთაზე (ანტიოქიის მახლობლად სირიაში). წმ. გიორგი მთაწმინდელი მისმა მოძღვარმა წმ. გიორგი შეყენებულმა ათონის ქართველთა მონასტერში, ივირონში, სამონასტრო საქმეების მოსაწესრიგებლად და წმ. ეფთვიმე მთაწმინდის მიერ დაწყებული მთარგმნელობით სამწერლო მოღვაწეობის გასაგრძელებლად გაგზავნა. წმ. გიორგი მთაწმინდელი 1042 წ. ახლო ხანებში დეკანოზი გახდა (1042-1044), რამაც მას საფუძველი მისცა, ივირონის სკრიპტორიუმის საქმიანობა გამოეცოცხლებინა, ხოლო 1044 წლიდან მონასტრის წინამძღვარია. წმ. გიორგი მთაწმინდელმა დეკანოზობისას დაიწყო საღვთისმეტყველო-სამწერლო საქმიანობა. მან ათონზე ყოფნისას შეკრიბა ცნობები წმ. იოანესა და წმ. ეფთვიმეს, ივირონის მონასტრის დაარსებისა და მშენებლობის, საბერმონაზვნო ცხოვრების ჩამოყალიბების შესახებ და დაწერა ივირონის მონასტრის დამაარსებელთა შესახებ ჰაგიოგრაფიული თხზულება „ცხორებაჲ ნეტარისა მამისა ჩუენისა იოვანესი და ეფთჳმესი“; მისი თხზ. მთაწმინდელ მამათა ცხოვრება-მოღვაწეობის შესახებ ივირონის მონასტრის არსებობის პირველი პერიოდის დაწვრილებითი ისტორიის საუკეთესო პირველწყაროს წარმოადგენს.

ეს ნაწარმოები მიზნად ისახავდა, რომ ბერძნებისათვის ყოველთვის შეეხსენებინათ და არ დაევიწყებინათ ქართველთა უფლებები ივირონზე, რომ იგი ქართველებმა ააშენეს და მათი კუთვნილება იყო, ბერძნებს აქ მხოლოდ შავი სამუშაოების შესასრულებლად თუ შეიყვანდნენ. ეს თხზულება იყო შემადგენელი ნაწილი სამახსოვრო წიგნისა, რომელიც ქართველთა მონასტერში დაიდო. იგი მოგვითხრობს მამა-შვილის – წმ. იოანე და წმ. ეფთვიმე მთაწმინდლების – იოანე-თორნიკეს მიერ ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის სახელზე მონასტრის აგებისა („მსგავსი მისი არა იპოებოდა“) და საღვთისმეტყველო-ლიტეტრატურული ცენტრის დაარსების შესახებ; აჩვენებს საქართვოლოს სიძლიერეს X ს. ბოლო მეოთხედში, როდესაც გაჭირვებაში ჩავარდნილ ბიზანტიის უზარმაზარ იმპერიას ბარდა სკლიაროსის წინააღმდეგ ბრძოლაში დახმარება გაუწიეს ქართველებმა. გიორგიმ დიდი ღვაწლი დასდო სამონასტრო და საეკლიოეს ცხოვრების მოწესრიგებას როგორც ათონზე, ისე საქართველოში. ათონზე მან განამტკიცა წმ. ეფთვიმე მთაწმინდის მოღვაწეობის შემდეგ შერყეული მდგომარეობა და კონტაქტები დაამყარა ბიზანტიის საიმპერატორო კართან, მჭიდრო კავშირი ჰქონდა საქართველოს მეფე ბაგრატ IV-სთან. ათონზე მან შეაკეთა ქართული მონასტრები, აღნუსხა და შექმნა ქართული სამონასტრო ცხოვრების ისტორია, რითაც შთამომავლობას შემოუნახა უძვირფასესი ცნობები ქართველთა პოლიტიკური და კულტურული სიძლიერის შესახებ.

გიორგი მთაწმინდელმა ეფთვიმეს წმინდა ნაწილები წმ. იოანე წინასწარმეტყველის ტაძრიდან გადააბრძანა კათოლიკონში, რომელსაც მიუშენა ნართექსი. აქ იყო დაბრძანებული მთავარანგელოზის ეკვდერიდან გადმოსვენებული იოანე-თორნიკეს ნაწილები. მან შეძლო სხვა ათონელ ქართველ მამათა წმ. ნაწილების მოძიებაც. მაგ., წმ. სვიმეონის სავანეში წმ. არსენი ნინოწმინდლისა და წმ. იოანე გრძელისძის უხრწნელად ნაპოვნი ნაწილები კათოლიკონის ნართექსის სამხრეთ ნაწილში გადაასვენეს და დაკრძალეს. წინამძღვარმა დააწესა, რომ საფლავებზე მუდმივად ყოფილიყო ანთებული სამი სანთელი. 1066 წ., გიორგი მთაწმინდლის გარდაცვალების შემდეგ, წმ. ეფთვიმეს საფლავის მარცხნივ დაკრძალეს წმ. გიორგი I მაშენებლის ნეშტიც. ცხადია, ივირონის მონასტრის გამოჩენილი სულიერი მოღვაწეების წმ. ნაწილებისა და ნეშტის კათოლიკონში გადატანა ემსახურებოდა ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ტაძრის ქართველ ბერმონაზვნების უფლებების განმტკიცებას. გიორგი მთაწმინდელმა ეფთვიმეს მარჯვენა, როგორც ივირონის ერთ-ერთი უმთავრესი სიწმინდე, გვადრუცში მოათავსა და თან დაატარებდა ათონის წმ. მთაზე თუ კონსტანტინოპოლში, იერუსალიმში, სირიაში, საქართველოში და სხვ.

წმ. გიორგი მთაწმინდლის მოღვაწეობის მთავარი მიმართულება იყო მონასტრის მატერიალური უზრუნველყოფა: დაკარგული მამულებისა და პრივილეგიების დაბრუნება და ახლების შეძენა. იგი ხშირად სტუმრობდა ბიზანტიის საიმპერატორო კარს, სადაც სხვადასხვა სახის სუბსიდიას იღებდა. 1042 წ. თებერვალში ივერთა მონასტერმა ნახევარ ფასად (20 ნომისმა) შეიძინა ვოლვოსის მახლობლად ისუნას მიწები მონაზვნების – მარიამის, ანასა და აგათიასაგან; 1042 წ. ივნნისის აქტის მიხედვით, რომელიც მიწების გამიჯვნას შეეხება, მონასტერმა დაიბრუნა დიდი ლავრის ბერმონაზონთა მიერ წართმეული მიწები დეველიკიაში; 1044 წ. ივლისში კიპარისიუს მონასტრის წინამძღვარმა მარკოზმა თავისი სავანე წმ. გიორგის გადასცა მმართველობაში, რადგან მისი აღზრდილი ბერმონაზვნებიდან არავის შეეძლო მისი შეცვლა. მოსამართლე ლეონ ფლაქსის აქტის თანახმად (1056 წ. სექტ.), ამავე პერიოდში საქმე აღიძრა ბიზანტიის იმპერატორ რომანოზ III-ის დროს მონასტრის დაკარგული მელისურგიის მამულების დაბრუნების თაობაზე. 1056 წ. მონასტერს გადაეცა მისთვის სასარგებლო სასამართლო გადაწყვეტილება, თუმცა საქმე დასრულებული არ იყო. გამიჯვნის შესახებ 1042 წ. ივნისში შედგენილი აქტები და კიპარისიუს მონასტრის იღუმენის მარკოზის (1044 წ. ივლ.) აქტები გვამცნობს, რომ 1042-1044 წწ. იკონომოსმა იოანემ აღწერა მიწები მაკედონიაში, რომლებიც მონასტრისათვის იყო ნაჩუქარი და დამტკიცებული იმპერატორის ოქრობეჭდებით. აგრეთვე მან შეადგინა სია, რომელშიც მითითებული იყო 60-დან 40 გლეხის სახელი, რომლებიც ბიზანტიის იმპერატორმა ბასილი II-მ, გადასცა ივერთა მონასტერს. იმპერატორ კონსტანტინე IX მონომახის ბრძანებით, პროტოსპათარმა ანდრონიკემ ხელახლა შეადგინა მონასტრის მამულების აღწერილობა, რომელშიც მითითებული იყო პრიავლაკის მახლობლად მდებარე ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის სპილეოტუს საპატრიარქო მონასტერი, აგრეთვე წმ. იოანე ღვთისმეტყველის მონასტერი (Του κυρ Ιοαννου) და სხვ. ივერთა მონასტრის უფლებები დამტკიცდა ეზევის სავანეზე, თუმცა 1062 წლამდე ის ივირონს არ დაჰბრუნებია. წმ. გიორგი მთაწმიდელმა ივირონის კუთვნილ ყველა მამულზე მიიღო ახალი ოქრობეჭდები (ამჟამად ისინი დაკარგულია), მათ შორის – დიდ მინდვრებზე მეზოლიმნში, სადაც ივირონს უკვე ჰქონდა მეტოქი – წმ. იოანე კოლოვოსის მონასტერი – და ჰყავდა ნახირი. 1054 წ. ახლო ხანებში წმ. გიორგი მთაწმინდლის კონსტანტინოპოლში ერთ-ერთი მოგზაურობისას ივირონის მონასტრის კუთვნილ ლივიზასდაში დაანგრია ბულგარელთა მიერ აგებული ქალის წარმართული კერპი (Σκλαβοι Βουλγαροι). ამის შესახებ ცნობები დაცულია პროტოსპათარ ანდრონიკეს აქტებში (1047 წ. აგვ.).

1054 წ. გიორგი მთაწმინდელი კონსტანტინოპოლში შეხვდა საქართველოს მეფე ბაგრატ IV-ს და მის დედას, დედოფალ მარიამს. ეს უკანასკნელი მან მონაზვნად აღკვეცა. მეფემ მას ჭყონდიდის [[მთავარეპისკოპოსი]ს იმ დროისათვის თავისუფალი კათედრა შესთავაზა, მაგრამ წმ. გიორგი მთაწმინდელმა უარი განაცხადა. მეფისა და დედოფლის თანადგომის შედეგად ათონის ქქართველთა მონასტერმა ბიზანტიის იმპერატორისაგან მიიღო პრივილეგია, დედაქალაქის უწყებებისათვის თავად ჩაებარებინა გადასახადები. იმპერატორმა ივირონს ნება დართო, გადასახადების ამკრეფები თავის ტერიტორიაზე არ შეეშვა. ბიზანტიის იმპერატორი მარიამ დედოფლისა და კონსტანტინოპოლში მცხოვრები დიდებულის, ფარსმანის (არსენი), თხოვნით ივირონს გადასცა ორი ყოველწლიური რენტა, თითოეული 1 ლიტრა ოქროს ოდენობით, რაც ჯამურად, იმპერატორისაგან უკვე ბოძებული დოტაციის მიხედვით, სხვა შემოსავლებთან ერთად მონასტერს უზრუნველყოფდა და მის მატერიალურ კეთილდღეობას ზრდიდა.

არსებითი შემოსავალი შემოჰქონდა სკრიპტორიუმს – მხოლოდ თეოფილე ხუცესმონაზვნის გადაწერილი ხელნაწერებით მონასტერმა მიიღო შემოსავალი 1 500 ოქროს ოდენობით.

ათონის ართველთა მონასტერს მფარველობდნენ ბიზანტიაში მცხოვრები ქართველი დიდგვაროვნები: ძმები ფარსმან (არსენი) და გიორგი ჩორჩანელები; ძმები პეტრიკი (შემდეგში ივირონის მონასტრის მონაზონი პეტრე) და იოანე (შემდეგში ჭყონდიდის მთავარეპისკოპოსი, რომელმაც წმ. გიორგი მთაწმიდლის რეკომენდაციით დაიკავა კათედრა), აგრეთვე ბიზანტიაში და ათონზე ჩამოსული ქართველები, რომელთა შესაწირავები დამოწმებულია აღაპთა წიგნში (ფარსმან თმოგველი, გრიგოლ აბუსერისძე და სხვ.). ბევრი მათგანი ივირონის მონასტრის მკვიდრი ხდებოდა.

1056 წ. გარდაიცვალა ივირონის მფარველი ბიზანტიის დედოფალი თეოდორა. წმ. გიორგი მთაწმინდელმა ქართველთა დედოფლის, მარიამის, მხარდაჭერით ბიზანტიის იმპერატორ მიხეილ VI სტრატიოტიკეს გამოსთხოვა ნებართვა, დაეტოვებინა ივირონში დაკავებული თანამდებობა, და გადავიდა წმ. სვიმეონის მონასტერში ანტიოქიის მახლობლად. 1060 წ. წმ. გიორგი მთაწმინდელი მეფე ბაგრატ IV-ის თხოვნით ჩამოვიდა საქართველოში, სადაც შეუდგა ტახტის მემკვიდრის, გიორგის, აღზრდას. იგი გახდა მეფისა და მისი ოჯახის, სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, გიორგი III ტაოელის (XI ს. 50-60-იანი წწ.), მრავალი ქართველი დიდებულის სულიერი მამა. რამდენიმე წლის განმავლობაში მან შემოიარა მთელი ქვეყანა, შეკრიბა 80 ობოლი და ღატაკი ოჯახის შვილი, რათა ივერთა მონასტერში აღეზარდა და შეევსო ქართელთა საძმოს სავანე (ზოგიერთი მკვლევარი ფიქრობს, რომ მათთვის წმ. გიორგი მთაწმინდელმა ივირონში სასწავლებელი შექმნა). მოზარდები ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ათონის მონასტრის ზეციური მფარველის მეოხებისა და წყალობის ქვეშ იმყოფებოდნენ. 1064 წ., თურქ-სელჩუკთა მიერ სულთან ალფ-არსლანის მეთაურობით ახალქალაქის აღებამდე სამი დღით ადრე – იმ დროს წმ. გიორგი და მოზარდები ახალქალაქში იყვნენ – წმინდანს გამოეცხადა ღვთისმშობელი და უბრძანა ქალაქის სასწრაფოდ დატოვება. 1065 წ. იგი ჩავიდა კონსტანტინოპოლში, სადაც რამდენჯერმე მიიღო იმპერატორმა, კონსტანტინე დუკამ, რომელიც აღფრთოვანდა ბავშვების საეკლესიო გალობით. წმ. გიორგი მთაწმიდელმა მას ობოლთა დაბინავება და ქართველთა მონასტრის განმტკიცება სთხოვა. იმპერატორმა 1 000 არგირი (წვრილი ვერცხლის მონეტა) უწყალობა. 1065 წ. 29 ივნისს 56 წლის ასაკში წმ. გიორგი მთაწმინდელი გაცივებისაგან გარდაიცვალა. მომდევნო დღეს იმპერატორმა დააკმაყოფილა მისი შუამდგომლობა და ივირონს 2 ოქრობეჭედი უბოძა: პირველით ათონის ქართველთა მონასტრის აქამდე არსებული ყველა სიგელი ხელახლა იყო დამტკიცებული, ე. ი. განახლებული, რაც ადასტურებდა მონასტერზე ქართველთა უფლებებს, მეორე კი განკუთვნილი იყო ახალგაზრდების მომავლზე ზრუნვისათვის, მათი საყოფაცხოვრებო უზრუნველყოფისა და აღზრდისათვის, რაზედაც ათონის ქართველთა მონასტერს ეკისრებოდა პასუხისმგებლობა, მათ გაძევებას მონასტრიდან ვერავინ გაბედავდა.

1066 წ. 24 მაისს წმ. მამის ნაწილები ივერთა მონასტრის კათოლიკონში გადააბრძანეს და მარმარილოს სარკოფაგში წმ. ეფთვიმეს სარკოფაგის გვერდით დაკრძალეს.

ივირონის მონასტრისათვის წმ. გიორგის წინამძღვრობა აყვავების ეპოქა იყო: 1062 წ., როდესაც რამდენიმე წლის დატოვებული ჰქონდა წინამძღვრობა, მონასტერს სტუმრობდა ქართველ დიდებული ლიპარიტი (მონაზონი ანტონი), ივირონში მოღვაწეობდა 300 ბერმონაზონი, როგორც ეს წმ. ეფთვიმეს დროს იყო. ივირონის წინამძღვარი ათონის მონასტრის მეტად პატივდებულ წინამძღვართა რიცხვს მიეკუთვნებოდა: დიდი ლავრის წინამძღვარს კარეაში შეკრებაზე შეეძლო წაეყვანა 6 მონაზონი, 4-4 – ვათოპედისა და ივირონის წინამძღვრებს, დანარჩენებს კი – თითო-თითო.

XI ს. II ნახევარში ივირონის წინამძღვრის თანამდებობა ეკავათ: არსენს (1056-1059), თეოდორეს (1061-1065), ნიკოლოზს (1080-1081). განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი და ნაყოფიერი იყო გიორგი ოლთისარის წინამძღვრობა (წინამძღვართა ქრონოლოგიური თანამიმდევრობით – გიორგი IV - 1066-1077). აღაპთა წიგნის თანახმად, მის დროს ივირონის მონასტერს ძლიერი გალავანი შემოარტყეს, რომელმაც შეცვალა ჯერ კიდევ წმ. ეფთვიმეს დროინდელი მაღალი და განიერი გალავანი. ივირონი ძველებურად ცდილობდა მამულების გაფართოებას ათონსა და მაკედონიაში. შემონახულია სამი დოკუმენტი (ლეონ ფილაქსის, კონსტანტინე დუკისა და თეოდორეს აქტები), რ-ებიც მონასტრის საკუთრებას, ათონის საზღვართან მდებარე მელიზურგიას ეხება. ეს მამული 1029 წ. დავის საგანი გახდა და ივირონს დაუბრუნდა ოცდაათწლიანი სასამართლო გარჩევების შემდეგ, რისთვისაც საჭირო შეიქმნა თესალონიკის დუკის (შემდგომში – იმპ. ნიკიფორე III ბოტანიატესი) და დედოფალ თეოდორას ჩარევა.

გიორგი ოლთისარის ძმა, მიქელი, როგორც ჩანს, გავლენიანი პიროვნება იყო, რადგან ივირონის გაფართოებასა და განმტკიცებას უწყობდა ხელს. მისი დახმარებით გიორგი ოლთისარმა, როგორც ეს ნათქვამია სერის მიტროპოლიტ სტეფანეს აქტებში (1071 წ. იანვ.), იმპ. კონსტანტინე X-ისაგან მიიღო ოქრობეჭედი, რამაც ივირონს შესაძლებლობა მისცა, თავისი კუთვნილი მამულები დაებრუნებინა, კერძოდ, მელიძანიაში.

თესალონიკის დუკამ, ნიკიფორემ, რომელიც კარგად იცნობდა მონასტრის საქმეებს და განსაკუთრებულ მზრუნველობას იჩენდა მის მიმართ, 1079 წ. ივლისში გაცემული ოქრობეჭდის თანახმად, ივირონს დაუბრუნა 1029 წ. შემდეგ დაკარგული 23 მამული მაკედონიაში, რომელთაგან 12 მეტოქიონი იყო. ივირონის იკონომოსი გლეხთა შრომას აქედან აკონტროლებდა. ნიკიფორემ აგრეთვე განაახლა ივირონის მონასტრისათვის იმპერატორ მიხეილ VII-ის მიერ შეწყვეტილი 4 ლიტრა და 16 ნომიზმის ოქროს გაცემა გადასახადების გადასახდელად, დაამტკიცა მონასტრის მამულების ხელშეუხებლობა და მიანიჭა მას ზოგიერთი სამართლებრივი პრივილეგია. ასე რომ, ამ ხანებში მონასტერი, იქნებოდა იგი მოსარჩელე თუ მოპასუხე, მხოლოდ კონსტანტინოპოლში თესალონიკის დუკის სასამართლოს ექვემდებარებოდა. ივირონს ჰყავდა ოფიციალური მფარველი – დრომის ლოგოფეტი – ან მისი პროტონოტარიუსი. იგი თავისუფლდებოდა ყველა ადგილობრივ მმართველზე, მათ შორის, ეპისკოპოსებზე დამოკიდებულებისაგან და მინიჭებული ჰქონდა წინამძღვრის არჩევის უფლება. მსგავსი პრივილეგიების გამო ივირონის მონასტერი საიმპერატორო მფარველობაში მყოფად მიიჩნეოდა, თუმცა იმპ. ალექსი I კომნენოსის (1081 - 1118) დროიდან აქტებში ასეთად უკვე აღარ მოიხსენიება.

ივირონის მონასტერი თურქ-სელჩუკების ბატონობის პერიოდში

XI ს. შუა წლებში ამიერკავკასიაში თურქ-სელჩუკების შემოსევებისას საქართველოს გავლენა ახლო აღმოსავლეთზე შესუსტდა, რაც ივერთა მონასტერზეც აისახა. ბაგრატ IV-ის მემკვიდრე მეფე გიორგი II (1072-1089) იძულებული გახდა, ხარკი ეხადა სელჩუკებისათვის. იგი ვეღარ ზრუნავდა ივირონზე, ამიტომ მონასტერს საქართველო მხოლოდ ნაწილობრივ ინახავდა, ძირითადად კი კონსტანტინოპოლელი ბერძენი დიდებულები და ბიზანტიის ზოგიერთი ქალაქის წარჩინებულები ეხმარებოდნენ; მათი სახელები შეტანილია აღაპთა წიგნში. ბიზანტიის იმპერატორი ალექსი I კომნენოსის მეფობის პერიოდიდან ივირონისადმი ინტერესი თანდათანობით ქრება ბიზანტიის საიმპერატორო კარის მხრიდანაც, ვინაიდან მონასტერს საქართველოსა და ბიზანტიას შორის მაკავშირებლის ფუნქციის შესრულება უკვე აღარ შეეძლო.

მონასტერში სამშენებლო სამუშაოები განახლდა იოანე II ბუქაისძის წინამძღვრობისას (1085-1104), როდესაც აშენდა „კარგი დამცავი კოშკი“, თუმცა მისი ეკონომიური მდგომარეობა უარესდებოდა.

XII საუკუნეში, ისევე, როგორც X საუკუნეში, ივირონს ჰყავდა ფლოტი – იოანე II-ს წინამძღვრობისას ბერძენმა ნიკონმა (აღაპთა წიგნში 4 დეკემბერს დაწესებულია მისი და მისი მშობლების, ანასა და კონსტანტინეს ხსენების დღე) მონასტრისათვის ააშენა ხომალდი 400 მოდი წყალწყვით.

1081 წ. აპრილში ივირონი დაადანაშაულეს სისიკონის მიდამოებში, პროტატისა და რამდენიმე მონასტრის (სარავარი, პოლიტი, ვლიძიდი, ქსიროპოტამი) მამულებში შეჭრაში. პროტმა პავლემ და მონასტრების წინამძღვრებმა დაადგინეს, რომ ივირონის კანონიერი უფლებები სისიკონში არ ვრცელდებოდა აქ არსებული მდინარის დასავლეთ სანაპიროზე. იგი ეკუთვნოდა პროტატსა და ოთხ მონასტერს. დოკუმენტის საერთო ტონი და ივირონის ბერმონაზვნების მიმართ გამოყენებული შეურაცხმყოფელი ეპითეტები მოწმობენ, რომ ივირონმა დაკარგა იმპერატორის კეთილგანწყობა. მონასტერი თანდათანობით კარგავდა თავის მამულებს. 1085 წ. აქტის თანახმად, რომელიც შედგენილია ივირონისა და დიდი ლავრის კონფლიქტური სიტუაციების გამო და უკავშირდებოდა ქალკედონის ნ.-კ-ზე სოფელ კამენის მფლობელობას, მონასტერმა დაკარგა 75 000 მოდი მიწა, რომლიდანაც შემდეგში მხოლოდ 30 000-ის დაბრუნება შეძლო. 1104 წ. ივირონმა დაკარგა უფლება მაკედონიაში არსებულ 23 დომენიდან 11-ზე, რაც მას მინიჭებული ჰქონდა იმპერატორ ნიკიფორე III-ისაგან 1079 წ. ოქრობეჭდით. როგორც ჩანს, ეს დანაკარგები ბიზანტიის იმპერატორ ალექსი I-ის მიერ გატარებული პოლიტიკის შედეგი იყო. მან ივირონის „ზედმეტ“ მიწებს თავისი ნათესავების სასარგებლოდ გაუკეთა კონფისკაცია.

ივირონის მონასტრის ძირითადი მფარველები XI–XII სს. მიჯნაზე იყვნენ კურაპალატი სუმბატ ბაკურიანი, მისი მეუღლე კალი (აღკვეცის შემდეგ – მარიამი) და მისი ძმა, მაგისტრი სერგი. 1085 წ. 27 მარტს სუმბატმა და სერგიმ ხელი მოაწერეს ეზევის ეპისკოპოს თეოდულოსის საგარანტიო აქტს, რომელიც ეზევში არსებული სადავო ტერიტორიების საკითხებს არეგულირებდა. 1090 წ. 23 იანვრის ანდერძში სუმბატი ითხოვდა, რომ ივირონში დაეკრძალათ, სადაც იგი საბას სახელით აღიკვეცა. ის დაკრძალეს მთავარანგელოზთა კათოლიკონში, მარმარილოს სამარხში. მარიამმა 1098 წ. 4 ნოემბრის ანდერძით ივირონს გადასცა რადოლივის მამულები, პანგეის მთის მასივების სიახლოვეს (20 000 მოდი).

„აღაპთა წიგნის“ ცნობების მიხედვით, ქართული სახელმწიფო, რომელმაც თურქ-სელჩუკთა თავდასხმები მოიგერია და XII ს. მიწურულს ახლო აღმოსავლეთის უძლიერესი ქრისტიანული სახელმწიფო გახდა, კვლავ დაინტერესდა ივირონით. უკვე XII ს. შუა წლებში ივირონმა საქართველოდან მიიღო მნიშვნელოვანი შეწირულობანი, მათ შორის – არიშიანის, იოანე კოჯიხისძის, წმ. მეფე თამარის (1178/84-1213), გრიგოლ და იოანე ქობულისძის, ნიკოლოზ გულაბერისძის, ქუთ. ეპისკოპოს აბულასანისა და სხვებისა. ბევრი დიდებული ათონზე მიდიოდა და ივირონში მოღვაწეობდა.

XII საუკუნეში ხანძრის დროს გადაიწვა ივირონის სენაკები, დანაკარგის აღმოსაფხვრელად საქართველოდან შესაწირებით გაგზავნეს 3 ბერმონაზონი. „აღაპთა წიგნში“ მითითებულია შემწირველთა სახელები, მათ შორისაა თამარი, რომელმაც 20 დუკატი და 2 სტავრა შესწირა, თითოეული მათგანის ღირებულება 20 დრაჰკანს აღემატებოდა (მისი მოსახსენიებელი დღე 25 ივლისია); მწიგნობართუხუცესმა იოანემ შესწირა 4 ჰიპერპერა და ერთი ფარჩის ოქროქსოვილი; ივირონს თავიანთ დანაზოგს სწირავდნენ მისი მკვიდრები და ახლომახლო მცხოვრებნი, მაგ., კანონარხი მღვდელმონაზონი მიხეილი, რომელმაც 30 ჰიპერპერა შესწირა.

ამ პერიოდში ცნობილია ივირონის მონასტრის რამდენიმე წინამძღვარი: ევგენი (XII ს. I ნახ.), იოსები (დაახლ. 1108), იოანე III (კალაკალა, XII ს. შუა ხანებამდე), მიხეილი (XII ს. შუა წლები), იოანე IV (XII ს. III მეოთხ.), ბასილი (XII ს. III მეოთხ.), გიორგი V (1169), პავლე (1170-ის მარტიდან 1183/84-მდე), გიორგი VI (1183/1184), მაკარი (XII ს. ბოლო), თუმცა მათ შესახებ ძალზე მწირი ცნობებია შემონახული. იოანე III კალაკალამ ეკლესიარხ იოანე თაფლაისძეს მითითება მისცა, შეეგროვებინა აღაპთა წიგნის გაბნეული ჩანაწერები და გადაეწერა ისინი წესისამებრ, საეკლესიო კალენდრის შესაბამისად. გამოტოვებული იყო თავისუფალი ადგილები, ზოგჯერ – მთელი გვერდები ახალი ჩანაწერების გასაკეთებლად, რომლებითაც შეივსებოდა აღაპთა წიგნი; მისი პირველი რედაქცია 1074 წ., გიორგი ოლთისარის წინამძღვრობისას, შეადგინა მიქაელ დაღალისონელმა.

„აღაპთა წიგნის“ მოსახსენიებელ-ჩანაწერში მოცემულია საკმაოდ ვრცელი ცნობები მონასტრის წინამძღვარ პავლეზე, რომელიც კონსტანტინოპოლში შესაწირავს აგროვებდა და მთელი ვალების გადახდა შეძლო. აგრეთვე მიიღო სიგელები, რომლებიც მონასტერს მამულებს უმტკიცებდა. მისი იღუმენობის პერიოდში აღდგენილ და მოხატულ იქნა ღვთისმშობლის პორტაიტისის ტაძარი; აშენდა დიდი კოშკი ივირონში და სენაკები კარეაში; გაიზარდა და გამაგრდა ივირონის გალავანი; შეიძინეს მონასტერი კანისში (του Κανισκα); ვოლვოსში დაარსდა მეტოქიონი და აშენდა ტაძარი, ორთვლიანი წისქვილი; მთელი რიგი სამეურნეო სამუშაოები ჩატარდა ივირონის მონასტრის მამულებში: რადოლივში, დოვოლიკიაში, მელიძინაში, ვოლვოსში, წმ. ბარბარეს სახელობის მეტოქიონში – პისონში – ქალკედონის ნახევარკუნძულზე, კალამოკონიაში თესალონიკესთან ახლოს, თესალონიკეში და სხვ. ათონის ქართველთა მონასტერის ივირონის მონასტრის აღწერილობაში (1183/84 წ.) ასახულია სავანის კარგი მდგომარეობა – სავანე მნიშვნელოვან მოძრავ და უძრავ ქონებას ფლობდა. პავლეს მემკვიდრე გახდა იკონომოსი გიორგი VI. მოსახსენიებელ ჩანაწერში №158 აღწერილია მისი არჩევის პროცესი. წინამძღვარმა დაასახელა კანდიდატი, ხოლო მთელი საძმოს კრებამ იგი დაამტკიცა. 1197 წ. ათონზე მოვიდნენ: სტეფანე ნემანია (წმ. სვიმეონი) და მისი ვაჟიშვილი (შემდეგში – საბა მოძღვარი). მათ ივირონიც მოიხილეს და მონასტერს შესაწირებიც შესწირეს. აგრეთვე ყველა ბერს მისცეს თითო ოქრო.

ივირონის მონასტერი XIII საუკუნეში

1204 წ. ჯვაროსნული ლაშქრობის ერთ-ერთი შედეგი იყო თესალონიკის სამეფოს დაარსება, რომლის მეთაური გახდა ჯვაროსანთა ლაშქრობის ერთ-ერთი ხელმძღვანელი, თესალონიკის მეფე ბონიფაციუს მონფერატელი. ამ ფაქტს უკავშირდება აგრეთვე ლათინთა გამოჩენა ათონზე. არაა გამორიცხული, რომ ლათინები ივირონში 1204 წ. შემდეგ მყისვე გამოჩნდნენ.

ივირონის ბერძნული ძმობის თავკაცმა, ბერძენმა გრიგოლ იკოდომოპულოსმა, 1217 წ. კითხვით მიმართა ოხრიდის მთავარეპისკოპოს დიმიტრიოს II-ს (1216/17-1236 წ. შემდეგ): შეიძლება თუ არა ურთიერთობა მათთან, ვინც უბედურების ჟამს ლათინებს დაუკავშირდა და მათი წესები მიიღო. მას მხედველობაში ჰყავდა ივირონის ქართული ძმობის ხელმძღვანელთა ქმედებანი პაპის, ინოკენტი III-ის წარმომადგენელ კარდინალ ბენუას მიმართ თესალონიკეში. ოხრიდის მთავარეპისკოპოსმა გაკიცხა ქართველთა საქციელი, მაგრამ არ გაუპროტესტებია ქართველების მიერ მონასტრის მართვა, რისი იმედიც ჰქონდა ბერძენთა საძმოს, და პასუხში განაცხადა: „საეკლესიო შენდობის ტრადიციის თანახმად, ისინი, რომლებიც საეკლესიო წესებს ეწინააღმდეგებიან, შეუძლიათ მონანიება და საეკლესიო წესებისაკენ კვლავ მიბრუნება“. ამ პასუხმა იხსნა ივირონი აშლილობისაგან.

1230 წ. მარტში კლოკოტნიცასთან ბრძოლაში დესპოტ თეოდორეზე გამარჯვება მოიპოვა ბულგარელთა მეფე იოანე ასენ II-მ, რის შემდეგაც რეგიონში 10 წლის განმავლობაში ბულგარული მმართველობა დამყარდა. ათონელებმა, მათ შორის ქართველმა ბერმონაზვნებმა, აღიარეს ახალი ხელისუფლება. იოანე ასენმა გასცა ოქრობეჭედი, რომლითაც დაკანონებულია ივირონის უფლებები ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ელეუსას ძველ მონასტერზე სტრუმიცის მახლობლად.

1232 წლიდან, მას შემდეგ, რაც საქართველოს შემოესივნენ მონღოლები, საქართველოსა და ბიზანტიას შორის ურთიერთობები დიდი ხნით შესუსტდა. ივირონში ამ პერიოდში ქართველი ბერები უფრო ცოტანი იყვნენ, ვიდრე ბერძნები, და ის ფაქტი, რომ ივირონს კვლავ ქართველები მართვადნენ, ბერძენთა მუდმივ უკმაყოფილებას იწვევდა. მდგომარეობა კიდევ უფრო რთულდებოდა საქართველოში ორმეფობის, მონღოლთა წინააღმდეგ აჯანყებისა და ქვეყანაში მიმდინარე სხვა პოლიტიკური მოვლენების გამო.

1246 წლამდე, როდესაც იოანე ვატაციმ მაკედონია დაიმორჩილა, „იტალიელმა მეკობრეებმა“ გაძარცვეს ივერთა მონასტერი და, როგორც ამას გვაუწყებს იმპერატორი მიხეილ VIII პალეოლოგის 1259 წ. იანვრის ოქრობეჭედი, გაანადგურეს მისი არქივის ნაწილი. ამ წყაროებიდან ცნობილია ისიც, რომ ივირონის მონასტრის მამულები იმ პერიოდში ხელუხლებელი იყო, მიუხედავად იმისა, რომ ივირონმა პოლიტიკური პერიპეტიებისას დაკარგა არსენიკია, ლივიზასდა და მესოლიმნა, აგრეთვე დაახლოებით 500 მოდი მიწა მელიძიანაში და 150 მოდიზე მეტი მიწა მდინარე გალიკთან, თესალონიკესთან ახლოს.

1250 წ. კონსტანტინოპოლის პატრიარქი მანუელ II და სინოდი კვლავ ადასტურებენ ივირონის უფლებას სტრუმიცის ახლოს მდებარე ღვთისმშობლის ელეუსას მონასტერზე, რომელზედაც პრეტენზიას აცხადებდა ადგილობრივი ეპისკოპოსი. სწორედ ამ დოკუმენტიდან ხდება ცნობილი ივირონის წინამძღვრის, ნიკოლოზ ქართველის, სახელი, რომელიც მონასტერს წინამძღვრობდა 1250 წ. მაისში. მონასტრის შემდეგდროინდელი წინამძღვრებიც ქართველები იყვნენ: ნეოფიტოსი, იოანიკე, იოანე, სერაპიონი, ანტონი, ნიკოლოზი, იოანე.

ცნობილია აგრეთვე ზოგი ბერძენი წინამძღვარი: იოანიკი (აგვისტო, 1273), იოანე (1279/80), ნიკოლოზი (1279/80 შემდეგ), იოანე (თებერვალი, 1287; აგვისტო, 1288), იოანიკი (მაისი, 1292), იოანიკი (ნოემბერი, 1324; მარტი, 1326). მათი მოღვაწეობის ზუსტი თარიღის დადგენა ძნელია. სავარაუდოა, რომ ეს პერიოდი 3-4 წელს არ აღემატებოდა.

1274 წ. 6 ივლისს ბიზანტიის იმპერატორი მიხეილ VIII პალეოლოგოსის დროს დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ეკლესიათა შორის შედგა ე.წ. ლიონის უნია. უნიატებმა, რომლებიც გადმოსხდნენ ათონზე და ცდილობდნენ ათონელი ბერების გადაბირებას, მიმართეს ძალადობას. ზოგრაფის 26 წამებულთა შესახებ თხრობაში არის ცნობები ათონის მონასტრის მრავალი ბერმონაზვნის დაღუპვის შესახებ. დიდი ლავრის ბერებმა, სადაც პირველად მივიდნენ უნიატები, განდგომილი მღვდლის ზეწოლით მიიღეს უნია. ივირონმა ლათინებს წინააღმდეგობა გაუწია. 200-ზე მეტი უხუცესი ბერი ჩასვეს მონასტრის ხომალდში და ჩაძირეს ზღვაში, ახალგაზრდა ბერები კი მონებად გაყიდეს.

ლათინთა ბატონობის შემდეგ ქართველთა და ბერძენთა ძმობებს შორის დაძაბული ურთიერთობა შედარებით გაუმჯობესდა. ქართველთა (3) და ბერძენთა (8) ხელმოწერები 1264 წ. ოქტ. აქტზე, რომელიც ნიკოლოზ კამუდოსისათვის თესალონიკეში წმ. კლიმენტის მონასტრის მეტოქიონის დროებით დათმობას ეხებოდა, მოწმობს, რომ მონასტრის მმართველობაზე პასუხისმგებლობას იღებდა ორივე მხარე. ბერძნები, როგორც ჩანს, აღემატებოდნენ ქართველებს რიცხობრივად, მაგრამ უკანასკნელნი ჯერ კიდევ ინარჩუნებდნენ მონასტრის მმართველობას. ამ პერიოდის დოკუმენტებში მონასტერი მოიხსენიება, როგორც „საიმპერატორო“ ან „იმპერატორის დიდი მონასტერი“, რაც ადასტურებს მის დაქვემდებარებას ბიზანტ. იმპერატორისადმი და არა ათონის ხელისუფლებისადმი, მათ შორის – პროტისადმი.

წყარო

ბარბაქაძე ლია, ჯიბის ცნობარი მართლმორწმუნე ქრისტიანისათვის; თბილისი, 2013 წ.

იხილე აგრეთვე

ივერიის მონასტერი - იაკობ გოგებაშვილის მიხედვით