ფსამტიხ I
ფსამტიხ I – (ჩვ.წ.-მდე 664-610) ეგვიპტის XXVI, ე.წ. საისურ დინასტიის ფარაონი.
ჩვ.წ.-მდე VIII საუკუნის დასასრულისათვის ეგვიპტის ერთიანობა დარღვეული იყო. სამხრეთ ეგვიპტეს მართავდა ამონის ქურუმი თებედან, ჩრდილოეთში ერთმანეთს ექიშპებოდა რამდენიმე დინასტია, რეალური ძალაუფლება კი ნომის მმართველების ხელში იყო. ამ დროს ეგვიპტის გაერთიანება მოახერხეს ნუბიელმა მეფეებმა, მაგრამ მათი პრეტენზია, სირიაშიც აღედგინათ ეგვიპტის გავლენა, ასურეთთან შეტაკებით და ასურეთის მიერ ჩრდილოეთ ეგვიპტის დაპყრობით დამთავრდა.
დაახლოებით ჩვ.წ.-მდე 670 წლიდან ეგვიპტე ასურელებს და ნუბიელებს შორის სამხედრო მოქმედების თეატრად გადაიქცა. 671 წელს ასურელებმა გააძევეს ეგვიპტის ნუბიური დინასტიის ფარაონი, ტაჰარკა ჩრდილოეთ ეგვიპტიდან, და დელტის მმართველები თავიანთ ვასალებად გადააქციეს. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი იყო ნეხო საისიდან, ცნობილი, როგორც ნეხო I, რომელიც რეალურად ასურელების მთავარი ნაცვალი იყო ჩრდილოეთ ეგვიპტეში.
669 წ. ტაჰარკამ, დელტის მმართველების დახმარებით, მოახერხა ასურელების დამარცხება, მაგრამ ასურელებმა ის კვლავ დაამარცხეს 666 წ. 664 წ. ჩრდილოეთ ეგვიპტეზე მარშით წამოვიდა ტაჰარკას მემკვიდრე ტანტამანი. თავიდან მან გარკვეული უპირატესობა მოიპოვა, და მოკლა ნეხო I, სავარაუდოდ, ასურული ორიენტაციის გამო. ტანტამანის გამარჯვება ძალიან ხანმოკლე გამოდგა და ძალიან ძვირად დაუჯდა ეგვიპტეს. ასურელებმა ის სასტიკად დაამარცხეს და სდიეს სამხრეთამდე, რასაც თებეს ცნობილი აოხრება მოჰყვა. ასეთ უიმედო ვითარებაში ნეხო I-ის ვაჟიშვილმა, ფსამტიხმა, მოახერხა ჯერ ჩრდილოეთის გაერთიანება, შემდეგ კი ასურელების განდევნა.
ფსამტიხ I იწყებს XXVI, ე.წ. საისურ დინასტიას და ეგვიპტის ისტორიის უკანასკნელ „ბრწყინვალე“ საისურ პერიოდს. ბუნდოვანია, თუ როგორ მოახერხა მან ეს. ოფიციალურად ფსამტიხ I თავისი გამეფების წლებს ტახარკას გარდაცვალებიდან ითვლის. სავარაუდოდ, ასურელებმა თვითონ აღიარეს ის მეფის ნაცვალად, შესაძლოა, ფარაონის ნომინალური სტატუსით და იმ პირობით, რომ იქნებოდა ლოიალური ასურელების მიმართ და არ მოაწყობდა აჯანყებებს. თუმცა მან შედარებით ადვილად გაავრცელა თავისი გავლენა ათრიბის და ჰელიოპოლისის „სამეფოებზე“, მას არ აღიარებდნენ ლიბიელების ბელადები სებენიტოსში და ბუსირისში, მაგრამ ფსამტიხმა მოახერხა მათი დამორჩილება. გამეფებიდან მერვე წელს ფსამტიხმა თავისი გავლენის ქვეშ მთელი ჩრდილოეთ ეგვიპტე მოაქცია. ჩრდილოეთის „სამეფოებიდან“, რომლებმაც ფსამტიხი აღიარეს, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო ჰერაკლეოპოლისი, რადგან ჰერაკლეოპოლისთან კავშირის შემდეგ ფსამტიხის ხელში აღმოჩნდა მთელი სამდინარო ტრანსპორტი და საქარავნო მარშრუტების სასტარტო პუნქტები დასავლეთ უდაბნოსაკენ. ამას გარდა, სწორედ ჰერაკლეოპოლისის ნომარქი, სამტუტეფნახტი დაეხმარა ფსამტიხს დიპლომატიური გზებით გაევრცელებინა გავლენა თებეზე.
ჩვ.წ.-მდე 656 წ. ფსამტიხის ქალიშვილი, ნიტოკრისი იშვილეს „ამონის მთავარმა ცოლებმა“ შეპენუპეტ II-მ და ამენერდის II-მ, რაც ავტომატურად თებეს მიერ ფსამტიხის აღიარებას და თებეს ნუბიელების გავლენის სფეროდან გამოსვლას ნიშნავდა. სავარაუდოდ, თებეს ასეთი განწყობისათვის დიდი ბიძგი იყო ნუბიელების უუნარობა, თავი დაეღწიათ ასურელების ბატონობისაგან და ის საშინელი აოხრება, რომელიც თებეს დაატყდა თავს ნუბიელების პოლიტიკის გამო. მეორე მხრივ, გაოცებას იწვევს, რომ ფსამტიხი, რომელსაც ძალაუფლება ასურელების მიერ ჰქონდა მინიჭებული, და რომლის რეალურ საყრდენს ბერძენი დაქირავებული ჯარისკაცების ელიტარული ნაწილები წარმოადგენდა, ქვეყნის გამამთლიანებლად გვევლინება ასეთ რთულ პოლიტიკურ ვითარებაში. ნიტოკრისი თებეში გააცილა უზარმაზარმა ფლოტმა და მისთვის ამონის ცოლის ქალიშვილის სტატუსის მინიჭებას გრანდიოზული დღესასწაული ახლდა თან. მაგრამ ჩრდილოეთში მაინც იყო შემორჩენილი რამდენიმე პატარა სამეფო, რომლებიც არ ცნობდნენ ფსამტიხს და კავშირი ლიბიელებთან ჰქონდათ. აქ ფსამტიხი მოიქცა, როგორც ნამდვილად ენერგიული მმართველი – სასწრაფოდ შეაგროვა ჯარი უკვე გაერთიანებული პროვინციებიდან და ეს უკანასკნელი ბასტიონებიც აიღო. ამ წარმატებული მარშის შესახებ მოგვითხრობს რამდენიმე სტელა, რომელიც მან თავისი სამხედრო მარშის მარშრუტის გაყოლებით აღმართა. ამის შემდეგ ჩააყენა გარნიზონები ეგვიპტის აღმოსავლეთ და დასავლეთ საზღვრებზე, და ასევე ელეფანტინაზე.
გარნიზონი ელეფანტინაზე ნიშნავდა აქ საზღვრის დაწესებას ეგვიპტეს და ნუბიას შორის. გარნიზონები ძირითადად უცხოელი დაქირავებული ჯარისკაცებით იყო დაკომპლექტებული, არა მარტო ბერძნებით და კარიელებით. აქ მრავლად იყო ფინიკიელები, სირიელები, ებრაელები, რომლებიც, ასურელების დაპყრობითი ომების შედეგად, იძულებული იყვნენ, მიეტოვებინათ სამშობლო, რაც თავისთავად რეგიონის რთულ პოლიტიკურ ვითარებაზე მეტყველებს. მართალია, მმართველი პოსტები გარნიზონებში, უკვე ჩამოყალიბებული ტრადიციის თანახმად, ლიბიელებს (მაშვაშებს) ეკავათ, მაგრამ უცხოელებმა თანდათან აიძულეს ისინი, გაენაწილებინათ მათთან ძალაუფლება. ამას გარდა, ფსამტიხმა ნება დართო ბერძნებს და კარიელებს, დაეარსებინათ კოლონიები დელტაში, რამაც ერთგვარად შეამცირა ურჩი „სამეფოების“ გავლენა რეგიონში. ფსამტიხის ხანგრძლივი მეფობის დროს ეგვიპტის კარი თანდათან იღებოდა უცხოელებისათვის. ჯარისკაცებს მოჰყვნენ ვაჭრები, და დაიწყო ეკონომიკურ საფუძველზე დიპლომატიური ურთიერთობის ჩამოყალიბება საბერძნეთსა და ეგვიპტეს შორის.
მეფობის ბოლო წლებში ფსამტიხმა გააგზავნა ჯარი სირიაში. ასურეთის იმპერიას გაუჩნდა საშიში მოწინააღმდეგე ბაბილონის და მედესის კოალიციის სახით, და ძალთა დაბალანსების სურვილმა ეგვიპტელები თავიანთ ყოფილ დამპყრობლებთან დააკავშირა. 616 წელს ეგვიპტელები ასურელებთან ერთად იბრძოდნენ, მაგრამ მათი ერთობლივი ძალისხმევის მიუხედავად, ნინევია ვერ გადარჩა დაპყრობას და დარბევას.
