შავარდენი
შავარდენი (ლათ. Falco peregrinus Tunstall, 1771) – ფრინველთა გვარი შავარდნისებრთა ოჯახისა შავარდნისნაირთა რიგიდან.
- კლასი − ფრინველები (AVES)
- რიგი − შავარდნისნაირნი (Falconiformes)
- ოჯახი − შავარდნისებრნი (Falconidae)
- გვარი − შავარდენი (Falco)
საშუალო ზომის ფრინველია, ფრთა 285-390 მმ-ია, კუდი − 130-200 მმ, წონა − 580-1090 გ. სიდიდესა და შეფერილობაში დიდი ვარიაციებია: ჩრდილოეთის ფორმები სამხრეთისაზე დიდებია. დედალიც შესამჩნევად დიდია მამალზე. შეფერილობაში სქესთა შორის განსხვავება არაა, მაგრამ არის ქვესახეობრივი, ასაკობრივი და ინდივიდუალური ვარიაციები. ზრდასრული კავკასიური შავარდენი გამოირჩევა კაშკაშა შეფერილობით, რომელსაც ბევრი ურევია მოქარცისფრო, განსაკუთრებით კეფაზე და სხეულის ქვემო მხარეს თავი ზემოდან მოშავოა; ზურგი და ფრთები მუქია, ღია ნაცარა ვიწრო განივი ზოლებით. მათ პატარა ბუმბულებს ზოგჯერ ქარცი არშიები აქვთ. მკერდი მოქარცისფროა, მურა კოპლებით, ხოლო გვერდები, მუცელი, კუდქვეშა და წვივის წაგრძელებული ბუმბულები (საჩერნე) მორუხოა, ხშირი მუქი განივი ზოლებით. თავის გვერდებზე კარგად ჩანს მოშავო ფერის ზოლები, რომლებიც თვალებიდან ქვემოთ, ყელის გასწვრივ ეშვებიან. ცვილანა და ფეხები ყვითელია. ახალგაზრდა ფრინველების მხრების, საჭის ბუმბულები და ფრთების დიდი მფარავები კაშკაშა მუქია, ჩვეულებრივად ძლიერ განვითარებული ქარცი არშიებითა და ხშირად განივი ნაცარა ან მოქარცისფრო ლაქებით.
აღწერილია 22-მდე ქვესახეობა. საქართველოში მოიპოვება კავკასიური შავარდენი — F. p. caucasicus Kleinschmidt, 1907.
სარჩევი[დამალვა] |
გავრცელება
ერთ-ერთი ყველაზე ფართოდ გავრცელებული ფრინველია, მოიპოვება ყველა კონტინენტზე (ანტარქტიდის გარდა) და ოკეანეთა კუნძულებზე, თუმცა არ ბუდობს უღრან ტაიგაში, ვრცელ ველებზე და უდაბნოებში (სამხრეთ-აღმოსავლეთი ევროპის ველები, სამხრეთ-დასავლეთი ციმბირი, სამხრეთ ამერიკის პამპასები, ცენტრალური ავსტრალია, აზიისა და აფრიკის ვრცელი უდაბნოები და ა. შ.). მრავალი ქვესახეობიდან ზოგიერთი მობინადრეა, ზოგიც — გადამფრენი ან მომთაბარე. ჩრდილოეთით მცხოვრები პოპულაციები გადამფრენია, სამხრეთით მცხოვრებნი – მობინადრენი. კავკასიური შავარდენი მობინადრე ფორმაა და მოიპოვება ყირიმის სამხრეთ სანაპიროებზე და კავკასიაში, მათ შორის საქართველოშიც, თუმცა მცირერიცხოვანია. საქართველოში შავარდნები ერთეული წყვილების სახით გვხვდება: საგურამოში, ატენის ხეობაში, ტაბახმელა-შინდისის, მანგლისის, ბირთვისის მიდამოებში, მესხეთში (ადიგენის რაიონი, ბორბალოს ხეობა), ჯავახეთში (აბულ-სამსარის ქედის მიდამოები), ხევსურეთში, სამეგრელოსა და აჭარაში.
ბიოტოპი
მთების ქვემო და შუა სარტყელი, ზოგჯერ 3350 მ-მდე ზ. დ. (სვანეთი). ბუდობს ტყეებში, რომელთა მახლობლად გაშლილი მინდვრები და მდელოებია და მდიდარია ნაირგვარი ფრინველებით. უღრან ტყესა და ვრცელ ველებს თავს არიდებს, თუმცა ველებში შეიძლება შეგვხვდეს მიმოფრენის დროს და ზამთარში. ბინადრობენ ტყეების მომიჯნავე ღია ადგილებში, მაგრამ სრულიად ღია, ვაკე ლანდშაფტს გაურბიან (მაგალითად, შავარდნები არ არიან ევროპის, ციმბირის, ავსტრალიის ველებზე, სამხრეთ ამერიკის პამპაში). ამჟამად შავარდნების ადგილსამყოფელი მცირდება ადამიანის სამეურნეო საქმიანობის გამო.
გამრავლება
შავარდნები ქმნიან მუდმივ წყვილებს (ერთ-ერთის სიკვდილამდე) და საბუდარ ტერიტორიებს მრავალი წლის განმავლობაში იკავებენ. თვითონ ბუდეს არ იშენებენ და სხვა ფრინველებისთვის წართმეული ან მიტოვებული ბუდეებით სარგებლობენ. ტუნდრაში კვერცხებს დებენ მდინარეების ციცაბო ნაპირებზე, ჩვენში – ხშირად კლდეების ნაჭდევებსა და ბზარებში. აპრილში დებს 2-4 კვერცხს. ინკუბაციის ხანგრძლივობა 28-29 დღე-ღამეა; კრუხობს ძირითადად დედალი, რომელსაც მცირე ხნით მამალი ენაცვლება. მართვეები გამოჩეკიდან მე-40 დღეზე ტოვებენ ბუდეს. სქესმწიფობას აღწევენ ერთი წლის ასაკში.
კვება
შავარდნის საკვებს შეადგენენ ფრინველები — მტრედი, გვრიტი, ჭილყვავი, იხვები და მრავალი სხვა, რომელთაც იჭერს და კლავს ფრენის დროს. ამიტომაა მისთვის საჭირო ტყის მახლობლად ღია ადგილები, სადაც შესაძლებელია დიდი სისწრაფით ფრენა.
მნიშვნელობა
შავარდენი, განსაკუთრებით კავკასიური ქვესახეობა, იმდენად შემცირებულია, რომ პრაქტიკულად ინდიფერენტულია. ამასთან პოპულაციის შენარჩუნებისათვის მისი დაცვაა საჭირო. შავარდენი იშვიათი და მცირერიცხოვანი ფრინველია. განსაკუთრებით მცირერიცხოვანია საქართველოში. საქართველოს წითელ წიგნში შესულია როგორც გადაშენების პირას მისული სახეობა.
ამ გვარიდან საქართველოში მოიპოვება 7 სახეობა
