გიშის ეპარქია

გიშის ეპარქია – საქართველოს სამოციქულო მართლმადიდებელი ეკლესიის (მცხეთის საკათოლიკოსო) ერთ-ერთი საეპისკოპოსო V-VI სს. მიჯნიდან XVI ს-მდე. წყაროებში ასევე იწოდება ქურმუხის, გიშ-ქურმუხის ან შაქ-ქურმუხის ეპარქიად. საეპისკოპოსო საყდრები – გიში [(ახლანდ. სოფ. ქიში, გიშის წყალზე (ამჟ. ქიშ-ჩაი), შაქიდან ჩრდილოეით 5 კმ-ზე., აზერბაიჯანი)] და ქურმუხი (კახის სამხრეთ-აღმოსავლეთით 2 კმ-ზე). მკვლევართა ნაწილი კათედრალურ ტაძრებად მიიჩნევს ლექეთის (ლექართის) მონასტერს (კახიდან ჩრდილო-დასავლეთით 12 კმ-ზე) ან შაქს.

ვახუშტი ბატონიშვილის ცნობით, „გიში არს მთის ძირს, რომელი იყო საერისთო წუქეთისა, და ეკლესია დიდი, გუმბათიანი, და იჯდაცა ეპისკოპოზი, მწყემსი ელისენისა (ტერიტორია ბელაქნისწყალსა და გიშისწყალს შორის), წუქეთისა (სამურის სათავეები და გიში) და შაკიხისა (აზერბაიჯანი შაქის რ-ნი)“. ამრიგად, გიშის ეპარქია მოიცავდა ჰერეთის უდიდეს ნაწილს. დასავლეთიდან და ჩრდილო-დასავლეთიდან მას ნეკრესის ეპარქია ესაზღვრებოდა. მათი გამყოფი ხაზი სამურისა და ჯურმუთის წყალგამყოფი სიმაღლეებიდან იწყებოდა; დასავლეთით კავკასიონის მთავარ წყალგამყოფ ქედს გასდევდა და შემდეგ მაწიმისწყალს დაუყვებოდა ალაზნამდე. მდ. ალაზნის ქვემო დინება გიშის ეპარქიის სამხრეთ საზღვარს ქმნიდა და ბოდბის ეპარქიისგან გამოყოფდა. გიშის ეპარქიის ჩრდილო-აღმოსავლეთით ღუნძეთის საკათოლიკოსო (ანწუხის საეპისკოპოსო) და მცხეთის საკათოლიკოსო მამულები მდებარეობდა. აღმოსავლეთით გურჯიდაღი საზღვრავდა. საქართველოს ერთიანი მონარქიის არსებობის ხანაში (XI-XV სს.) გიშელი ეპისკოპოსების სამამულე მფლობელობა მეზობელ ყაბალაშიც ვრცელდებოდა. „მაღალაშვილისეული სახარების“ (1333) მინაწერი გვამცნობს, რომ გიორგი ბრწყინვალემ (1318-1346) გიშელ-ქურმუხელ ეპისკოპოსს უწყალობა: „...განუხს მამულნი, ყაბალასა ძუარი, ვარდთაშენს სავაჭრონი და ვაჭარნი შუიდნი და შირაქისა საბალახენი და ქართველთა მთასა (გურჯიდაღი) ზედა საბალახენი და მტკუარსა თევზისა საბაჟენი ახტაშისანი“. თანამედროვე ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფით, გიშის ეპარქიის ტერიტორია გადანაწილებულია აზერბაიჯანის რესპუბლიკის ბელაქნის, ზაქათალის, კახისა და შექის რაიონებში, ასევე რუსეთის ფედერაციაში (დაღესტნის რესპუბლიკის სამხრეთით).

ჰერეთში დადასტურებულია მცხეთის საყდრის მფლობელობაც. უადრეს ცნობებს მელქისედეკ I-ის (1010-1033) „დაწერილში“ (1031/33) ვხვდებით: საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს სვეტიცხოვლისთვის შეუწირავს ლაგოდეხის მონასტერი, კატეხის ეკლესია, კაკში მოსახლე ვაჭრები და სოფელი ზიარი. უფრო გვიანდელ (XVI ს.) საბუთებში იხსენიება სხვა სოფლებიც: ღანუხი, ვარდანი, ჭარანი, ლერწანი, კულენანი, ბაზარი (ზაგემი-ძეგამი), წინუბანი, განტოღი.

ზოგიერთი მკვლევარი, მოვსეს კალანკატუაცის თხზულებაზე დაყრდნობით, ვარაუდობს, რომ გიშის საყდარი დააარსა წმ. თადეოზ მოციქულის მოწაფემ, წმ. ელისემ. მაგრამ „ალვანთა ქვეყნის ისტორიის“ თანახმად, გისი, სადაც ეკლესია აიგო, მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე მდებარეობდა, რაც გამორიცხავს გიშთან გაიგივების შესაძლებლობას. გიშის მღვდელმთავარი პირველად „ეპისტოლეთა წიგნში“ იხსენიება – 506 წ. კისდადის (გიშის შერყვნილი ფორმა) ეპისკოპოსმა ეზრამ ქართლის კათოლიკოსთან და სხვა იერარქებთან ერთად ხელი მოაწერა დვინის საეკლესიო კრების დადგენილებას. ამ ცნობაზე დაყრდნობით შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ გიშის ეპარქია დაარსდა V-VI ს. მიჯნაზე. გიშის ეპარქიას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, ერთი მხრივ, დაღესტნის მთიელთა მოსაქცევად (სამხრ. დაღესტანში წუქეთის საერისთავო უკვე ვახტანგ გორგასალმა დააარსა), ხოლო მეორე მხრივ, დიოფიზიტობის გასავრცელებლად მეზობელ ალბანეთში. VI ს. დასაწყისში მეფე დაჩიმ „დაჰპატიჟა მთიულთა კახეთისათა, რაჲთა აღიარონ ქრისტე“, მაგრამ ეს ცდა წარუმატებელი აღმოჩნდა: „ხოლო მათ არა ინებეს და განდგეს ყოველნი ნოპატელნი (ბელაქნისწყლის სათავეებში მცხოვრები ტომი)“. ნუხპატელთა გაქრისტიანებას ჯუანშერი წმ. მეფე არჩილს მიაწერს.

VIII-X სს. გიშის ეპარქიაში არაერთი ეკლესია აიგო: ყუმი, მაჭი, ლექეთი, კახი, ზიარი, ბოეთანი და სხვ. ამ დროს ეპარქია შედიოდა ჰერეთის სამეფოში, სადაც ტარონიდან გამო სული ბაგრატუნები მეფობდნენ. ჰერეთის მმართველი ზედაფენა მონოფიზიტობას მისდევდა. X ს. შუახანებში დინარ დედოფალმა თავისი შვილი, იშხანიკ აბუ აბდ ალ-მალიქი დიოფიზიტობაზე მოაქცია და ჰერეთიც საბოლოოდ შემოუმტკიცა მცხეთის საყდარს.

საქართველოს სამეფოს პოლიტიკური ერთიანობის ხანაში გიშელ ეპისკოპოსს ლიხთამერის მღვდელმთავრებს შორის 35-ე ადგილი ეკავა, დადაშნელის შემდეგ. ქრისტიანული კავკასიის საქართველოს მონარქიაში გაერთიანების შედეგად (XII-XIII სს.) ქართული ეკლესიის იურისდიქცია მტკვრის ჩრდილოეთით განფენილ ალბანურ თემებზეც გავრცელდა. მაღალაშვილისეული სახარების მინაწერიდან ვიგებთ, რომ „ყოვლისა ვაკისა, ესე იგი არს ძუელი მოვაკნისა“ ეკლესია-მონასტერთა მაკურთხეველი საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ყოფილა. მოვაკანს ქართული მატიანეები უწოდებდნენ ტერიტორიას „მტკუარსა ჩრდილოეთ, მცირისა ალაზნისა შესართავითგან ვიდრე კასპიის ზღუამდე“, ფაქტობრივ, მერმინდელ შირვანს. დღესაც ეს მხარე შირვანის ვაკის სახელითაა ცნობილი. მოხმობილ წყაროში უფრო მისი ერთი ნაწილი უნდა იგულისხმებოდეს, სახელდობრ – ყაბალა, რომელიც უშუალოდ შედიოდა ქართულ სახელმწიფოში. ამ მხარის ქართულ ეკლესია-მონასტერთაგან, წერილობითი წყაროებით, ჯერჯერობით მხოლოდ ვართაშენის წმ. ელიას ეკლესიაა ცნობილი ვართაშნელ უდებს თითქმის ბოლო დრომდე ჰქონდათ შემორჩენილი ქართული მღვდელმსახურება). ქართული სავანეების არსებობის მეტად მეტყველი მოწმობაა ტოპონიმი „გურჯივანი“ (ანუ „ქართველთა მონასტერი“), რომელიც დღემდეა შემორჩენილი შემახიის დასავლეთით, აღსუსთან (რუკებზე ორი ასეთი ადგილის სახელი იყო აღნიშნული; ასევე საინტერესოა შემახიის მიდამოებში დადასტურებული კალეი გურჯი, ანუ ქართველთა ციხე). ყაბალაში, როგორც დავინახეთ, გიშ-ქურმუხელის ხელისუფლებაც ვრცელდებოდა. საქართველოს სამეფოს აღმოსავლეთ სანაპიროზე მდებარე გიშ-ქურმუხის საეპისკოპოსო ქართ. ქრისტიანობის მნიშვნელოვან ფორფოსტს წარმოადგენდა აღმოსავლეთ კავკასიაში. ამ პერიოდის ეკლესია-მონასტრებიდან განთქმული იყო კასრის სამება, ყუმის ღვთისმშობელი, ლექართის წმ. ნინო, ზარის წმ. გიორგი, ვარდიანის წმ. აბო, ღანუხის წმ. არჩილი, გიშ-ნუხის ღვთისმშობელი. ეკლესია-მონასტრები ქართული მწიგნობრობისა და ზოგადად ქართული კულტურის გავრცელების მნიშვნელოვან კერებად გვევლინება. XIV ს. დასაწყისის სასულიერო მოღვაწის, მთავარეპისკოპოს კირილე დონაურის მოწმობით, ინტენსიურად იწერებოდა და სხვადასხვა ცენტრში იგზავნებოდა საეკლესიო წიგნები, ისწავლებოდა „სჯული ჭეშმარიტი და ფილასოფოსებაჲ, მამათა ცხორებაჲ, ქართლისა ცხორებაჲ და ცხორებაჲ ალვანიისაჲ“. ამ უკანასკნელმა ნაწარმოებმა, სამწუხაროდ, ჩვენამდე არ მოაღწია; ამიტომ ჭირს მის რაობაზე საუბარი, თუმცა „ალვანიის ცხოვრების“ „ქართლის ცხოვრების“, საქართველოს სამეფო კარზე შემუშავებული ოფიციალური „დოქტრინის“, გვერდით დასახელება მეტად საყურადღებოა. როგორც ჩანს, საქართველოს სახელმწიფო და საეკლესიო მესვეურნი იაზრებდნენ, რომ ყოფილ ალბანურ სამეფოში მოღვაწეობდნენ და ცდილობდნენ იმდაგვარი ისტორიის შექმნას, რომელიც ალბანეთის საქართველოსთან ერთობის მქადაგებელი იქნებოდა (განსხვავებით, ვთქვათ, მოვსეს კალანკატუაცის „ალვანთა ქვეყნის ისტორიისგან“). ესეც აღმოსავლეთ პერიფერიებზე საქართველოს სამეფოს მშენებლობის კიდევ ერთი საინტერესო იდეოლოგიური ასპექტი იყო.

გიშ-ქურმუხის საეპისკოპოსო საარიშიანოს სანაპირო საერისთავოსთან ერთად მტკიცედ იდგა საქართვველოს სახელმწიფოს ინტერესთა სადარაჯოზე. მაღალაშვილისეული სახარების მეორე მინაწერის ცნობით: „ოდეს ბრწყინვალემან მეფემან გიორგი გაიმარჯუა აგარიანთა ზედა განძას და შირვანს, მას ჟამსა შინა ჩუენნი სამწყსონი შაქ-ქურმუხისანი ჩინებულად იბრძოდეს ძლევად მტერთა“.

გიშის ეპარქია მნიშვნელოვანი პლაცდარმი იყო ქრისტიანობის გასავრცელებლად ჩრდილოეთ კავკასიაში. ეს პროცესი მონღოლთა ბატონობის დროსაც არ შეჩერებულა. ჟამთააღმწერლის თანახმად, „პიმენ სალოსი ... გარეჯით წარმოვიდა და დაემკჳდრა ბელაქანსა, ქუაბსა რასმე, რომელმან ნათესავი ლეკთა წარმართობისაგან მოაქცივნა, რომელნი ჰგიან სარწმუნოებასა ქრისტესსა. ამას თანა ბრწყინვიდა ... ანტონი, ნაოჴრებელის ძე“. ამ პოლიტიკის შედეგი კი ის იყო, რომ XIV ს. დასაწყისისთვის უკვე არსებობდა ღუნძთა/ხუნძთა საკათოლიკოსოდ ცნობილი სამიტროპოლიტო ოლქი, რომელიც გიშის, ანწუხისა და ნეკრესის საეპისკოპოსოებთან ერთად, ნახჩებს, ხუნძებს და სხვადასხვა დაღესტნურ ტომს აერთიანებდა. ამ მხრივ მეტად ნიშანდობლივია მაღალაშვილისეული სახარების მინაწერში თაბასარანში წმ. პავლე მოციქულის საყდრის ხსენება.

გიშელ მოღვაწეებს მჭიდრო ურთიერთობა ჰქონდათ წმ. მიწასთან. იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის აღაპებში (XIV-XV სს.) იხსენიება ვინმე ლიპარიტ გიშელი, მაგრამ არ ჩანს, ვინ იყო ის – გიშის ერისთავი თუ ეპისკოპოსი.

XIV ს. 60-70-იან წლებში, მონღოლთა ბატონობის შედეგად, ქართულმა სახელმწიფომ შაქი-ყაბალა დაკარგა, დაკარგა, თუმცა საქართველოს ეკლესია იმ მხარეში კვლავ ინარჩუნებდა თავის იურისდიქციას. სულთანიეს არქიეპისკოპოსის, იოანე დე გალონიფონტიბუსის ცნობით (ასახავს 1400 წ. ვითარებას), შაქი-შარვანში ცხოვრობდნენ ქართველები, სარკინოზები, ლეკები და სხვ. ყველას თავისი ენა ჰქონდა, რელიგიაში კი ქართველებს მისდევდნენ. კათოლიკე მოღვაწის ლექსიკაში „ქართველს“, შესაძლოა, ამ პასაჟში ჰქონდა არა მხოლოდ ეთნიკური, არამედ კულტურულ-სარწმუნოებრივი დატვირთვაც. საქართველოს ეკლესიისა და, კერძოდ, გიშელ ეპიკოპოსების უფლებებს შაქი-შარვანში, ცხადია, ქართველი მოსახლეობის არსებობა ამყარებდა. ამავე დროს შეინიშნება მონოფიზიტობის აღორძინება, ქართული ეკლესიის თანდათანობითი განდევნა და მისი სალოცავების დაპატრონება. სომხური ჰიშატაკარანებით, რომელთაგან უადრესი 1432 წლით თარიღდება, ცნობილი ხდება, რომ ჭალეთის მონასტერი ალბანთა კათოლიკოსის რეზიდენციად ქცეულა.

გიშის ეპარქიას სპარსელთა თავდასხმებმა მოუღო ბოლო. 1551 წ. სპარსეთის შაჰმა თამაზმა შაქიდაიპყრო და კახეთის სამეფოს აღმოსავლეთ სანახებსაც მიადგა. გიშის ციხეში გამაგრებული წუქეთის მოურავი შაჰს ეახლა და რჯული შეიცვალა. შაჰ-თამაზმა სამსახური დაუფასა და შეუვალობა მიანიჭა კახთა მეფის ხელისუფალთ ეკრძალებოდათ ყოფილი სამოურავოს ტერიტორიებზე შესვლა. 1604 წ. სპარსელებმა კახეთს კაკის მხარე ჩამოაჭრეს, გამაჰმადიანებულ ქართველ თავადს გადასცეს და სულთნის პატივში აიყვანეს; ხოლო 1607 წ. ოსმალებმა წახური და კაკი გააერთიანეს და შექმნეს ელისუს (წახურის/კახის) სასულთნო. ელისუს სულთანს მფარველობდნენ სპარსეთის შაჰიც და ოსმალეთის სულთანიც: ის ესაჭიროებოდათ, ერთი მხრივ, ქართლ-კახეთის მეფეთა მორჩილებაში მოსაყვანად, ხოლო მეორე მხრივ, საშამხლოსთვის ზურგის გასამაგრებლად და რუსთა წინსვლის შესაჩერებლად.

XVI ს. II ნახ-ში კახეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ კუთხეში ჭარისა და თალას დაღესტნური თემები გაჩნდნენ, რომლებმაც თანდათანობით დაიკავეს კახეთის დაცლილ-აოხრებული მიწები. XVII-XVIII სს. მიჯნაზე მათ კატეხისა და მუხახის წყლებს შორის მთისწინეთი ეკავათ. XVII ს. 60-70-იან წლებამდე ჭარელები მორჩილებდნენ კახეთის მეფეებს, შემდეგ კი, ირანის ხანებისგან ზურგგამაგრებულმა ამ უბატონო თემებმა თავის სარჩენად კახეთის ძარცვა-რბევა დაიწყეს. XVIII ს. დასაწყისიდან მათ ახალი ტერიტორიების დაპყრობასაც მიჰყვეს ხელი და რამდენიმე წელში ელისენი დაიკავეს. ყოფილი ელისენის სამოურავო ჭარ-ბელაქნელთა სამფლობელოდ გადაიქცა მაჭისწყლიდან ყაფუ-ჩაიმდე და ალაზნიდან კავკასიონის მთავარ ქედამდე. ადგილლობრივმა მოსახლეობამ გალეკება დაიწყო. 1727 წ. თურქეთის სულთანმა საგანგებო ფირმანით სამუდამოდ დაუმტკიცა მათ კახეთის მიტაცებული მიწები. ტერიტორია მაჭის წყლის დასავლეთით, გავაზისწყლამდე, ანუ ჭიაურის სამოურავო, სრულიად დაცარიელდა ლეკთა თავდასხმების შედეგად. ჰერეთის ქართულ მოსახლეობას ინგილო შეერქვა, ხოლო ქვეყანას – საინგილო.

გიშის მოშლილი კათედრა ალავერდმა შეცვალა. კახეთის მეფეების, ალექსანდრე II-სა და თეიმურაზ I-ის სიგელები (1578, 1612) ადასტურებს ალავერდის მფლობელობას ღანუხში, კაკში, თასმალოში, მუშაანთაში. 1640 წ. რუს ელჩებს კახეთის სამეფოს აღმოსავლეთ საზღვრიდან (მდ. ყაფუ-ჩაი) 3 დღის დღის სავალზე ალავერდელი ეპისკოპოსი მისი სამწყსო დახვდათ. კახეთის მღვდელმთავართა აქტიურობა ჰერეთში იმით აიხსნება, რომ იქაური ქართველობა არ ყოფილა ბოლომდე დენაციონალიზებული. თურქი ისტორიკოსის, ევლია ჩელების მოწმობით (XVII ს. 40-იანი წწ.), წახურში „ქართველი აზნაურები, სომხები და გოქდოლაკები“ ცხოვრობდნენ, ხოლო კახში – სომხები, გოქდოლაკები და ქართველები. ყოფილ გიშის ეპარქიაში ქრისტიანობის განსამტკიცებლად 1710 წ. კახთა მეფემ დავითმა (იმამ-ყული-ხანმა) კაწარეთის სამებას უწყალობა ალიაბადი, თასმალური, საკანი და სოფლები ელისენში.

XVIII ს. შუახანებში ერეკლე II-მ მცირე ხნით დაიმორჩილა ჭარ-ბელაქანი, მაგრამ დაღესტნელთა ზემოქმედებას ვერ გაუძლო და შემოერთებული ტერიტორიები კვლავ დათმო. რუსეთის რეზიდენტებისთვის გადაცემულ ცნობებში ქართლ-კახეთის სამეფოს მესვეურნი აღნიშნავდნენ, რომ იმ მხარეში ლეკებთან და „თათრებთან“ ერთად „მემკვიდრენი ქართველნიც“ ცხოვრობდნენ; ქართველები და სომხები ინარჩუნებდნენ ქრისტიანობას, თუმცა სომხები აშკარად აღიარებდნენ თავიანთ სარწმუნოებას, ქართველები კი ფარულად მისდევდნენ.

ქრისტიან ქართველთა მდგომარეობა მას შემდეგ შემსუბუქდა, რაც რუსეთის იმპერიამ ჭარ-ბელაქანი დაიპყრო (1830). 1849 წ. თბილისში ჩამოვიდა ინგილოთა 7-კაციანი დელეგაცია და მეფისნაცვალ მ. ვორონცოვს საინგილოში მღვდლების გაგზავნა სთხოვა. დელეგატები თბილისის სიონის ტაძარში მ. ვორონცოვმა და მისმა მეუღლემ მონათლეს. მომდევნო წელს თბილისში 70 ინგილო მოინათლა. მათ თან ქართველი მღვდლებიც გააყოლეს. ინგილოთა ქრისტიანობაზე გადმოსვლა ლეკთა 1862 წ. ამბოხებამ შეაჩერა. მათ მუქარით აიძულეს ინგილოთა დიდი ნაწილი, მაჰმადიანობას დაბრუნებოდნენ. ქრისტიანობა შეინარჩუნეს მხოლოდ კაკში, ყორაღანში, ალიბეგლოში, ქოთუქლოში, მეშაბაშსა და კიდევ რამდენიმე სოფელში. მეზობელ ნუხის მაზრაში მართლმადიდებლობა შეინარჩუნეს მხოლოდ ვართაშენის მკვიდრებმა. გიშის ეკლესია 1853 წ. სომხ. მონოფიზიტური ეკლესიის ხელში გადავიდა. XX ს. დამდეგამდე საინგილოს ქრისტიანებს საეგზარქოსოს დაქვემდებარებული ქართლ-კახეთის ეპარქიის ალავერდის სავიკარიო ეპისკოპოსი მწყსიდა.

1917 წ., საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, ყოფილი გიშის ეპარქიის მრევლი ბოდბელი ეპისკოპოსს დაექვემდებარა. ასე გრძელდებოდა 1995 წლამდე, როდესაც საინგილოს ეკლესიები ნეკრესის ეპარქიას დაექვემდებარა.

2009 წ. 30 აპრილს შეიქმნა ჰერეთის ეპარქია. იმავე წლის 31 მაისიდან გადაკეთდა დედოფლისწყაროსა და ჰერეთის ეპარქიად. 2010 წ. 21 დეკემბრიდან კვლავ შეეცვალა სახელი და ხორნაბუჯისა და ჰერეთის ეპარქია ეწოდა. 2014 წ. 3 ივნისს წმ. სინოდის განჩინებით, აღნიშნულ სამწყსოს გამოეყო ჰერეთის სამრევლოები და შეიქმნა: ხორნაბუჯის ეპარქია და კახისა და ქურმუხის ეპარქია; თუმცა კახისა და ქურმუხის ეპარქიას დღემდე არ ჰყავს ცალკე მმართველი მღვდელმთავარი და 2015 წ. 25 მაისის წმ. სინოდის განჩინებით მისი მართვა დროებით შეითავსა ხორნაბუჯელმა ეპისკოპოსმა დიმიტრიმ (კაპანაძე); (2009 წ. 3 მაისიდან 2015 წ. 13 იანვრამდე ეპარქიას მართავდა ეპ. მელქისედეკი (ხაჩიძე).

გიშის ეპარქიაში მრავალი სიწმინდე ინახებოდა. რუსი ელჩების ცნობებით, ზაგემის ეკლესიაში ესვენა სამიტროპოლიტო სანაწილე ჯვარი, რომელშიც უფლის სამოსის ნაჭერი ინახებოდა. თუ ვინმე დავრდომილი რწმენით შეეხებოდა, იმწამსვე განიკურნებოდა, ხოლო ურწმუნოთ თვალები გადმოსცვივდებოდათ. თ. ჟორდანიას აზრით, სწორედ ზაგემიდან გატანილი ეს სიწმინდე მიართვა შაჰ აბას I-მა რუს ხელმწიფეს 1625 წ. სხვა სიწმიდეებიდან რუსი ელჩები აღნიშნავდნენ იმავე მონასტერში დაცულ მაცხოვრის ხელთუქმნელ ხატს, რომელიც აღსავლის კარის წინ ესვენა. თუ რომელიმე მეფე ან მღვდელმთავარი მას შეეხებოდა და გახსნას დაუპირებდა, მყისვე დაბრმავდებოდა და სულს განუტევებდა.

ინგილოები თაყვანს სცემდნენ სოფელ კაკში, ხუციშვილების ოჯახში დაცულ საეკლესიო სიწმინდეებს, განსაკუთრებით – „ხუციანთ ოთხთავს“, ვახტანგ VI-ის სტამბაში 1709 წ. დაბეჭდილ სახარებას. მ. ჯანაშვილის თქმით, „ხუციანთ ოთხთავი“ იყო ქართველ ქრისტიანთა ერთადერთი სულიერი საზრდო, რომლის წყალობითაც შეინახა ადგილობრივმა ქართველობამ ენა, სარწმუნოება და ეროვნული ცნობიერება და ლეკთა ძალმომრეობის მიუხედავად, „ინგილო ესევ დაშთა ქართველად“.

მღვდელმთავრები

„ეპისტოლეთა წიგნისა“ და „მაღალაშვილისეული სახარების“ 1333 წ. მინაწერით, ცნობილნი გიშის ეპარქიის შემდეგი მღვდელმთავრები: ეზრა (დაახლ. 506), ზაქარია, პეტრე, იოანე, არჩილი, ლუკა, ევაგრე, შიო, გობრონი, გიორგი, იოსები, ზოსიმე, თადეოზ I, მინა, მიქელი, ნიკოლოზი, ტარასი, ბართლომე, თადეოზ II, თეოფილე, კვირიონი (XIII ს. ბოლო), კირილე დონაური (დაახლ. 1310), ლევანი (დაახლ. 1333).

გ. ჭეიშვილი
დიაკ. გ. მაჩურიშვილი

წყაროები და ლიტერატურა

• საქართველოს ისტორია ტოპონიმიკაში, კრ.: ტტ. 1-2, თბ., 2010;
• ქართლის ცხოვრება, ს. ყაუხჩიშვილის გამოც., ტ. 1-2, თბ., 1955-59;
• ქრონიკები და სხვა მასალა საქართველოს ისტორიისა და მწერლობისა, თ. ჟორდანიას გამოც., წგ. 2, ტფ., 1897;
• Иоанн де Галонифонтибус, Сведения о народах Кавказа, Баку, 1980;
• Материалы по истории грузино-русских взаимоотношении, 1615-1640 гг. Сост.: M. IПолиевктов. Tб., 1937.
• ბუბულაშვილი ე, საინგილოს ქრისტიანი მოსახლეობა XX საუკუნის 20-40-იან წლებში, ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები, 2 (6), 2007;
• კეკელიძე კ., ქართული კულტურის ისტორიისათვის მონღოლთა ბატონობის ხანაში, ეტიუდები, 2, თბ., 1945;
• მარჯანიშვილი გ., ჰერეთი. თბ. 2005;
• ჯანაშვილი დ., ისტორიული და გეოგრაფიული აღწერა ჰერეთისა, თბ., 2000;
• ჯანაშვილი მ., საინგილო, ძველი საქართველო, ტ. 2, ტფ., 1913;
• მისივე, საქართველოს ისტორია, ტფ., 1895;
• Хаханов А., Экспедиции на Кавказ 1892, 1893 4 1895 1. // MAK. 1878. Вып. 7;
• Чеишвили Г., Курмухская епархия, ПЭ, 39, 2015.

წყარო

• საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია:ენციკლოპედია‏‎