მოდერნიზმი
მოდერნიზმი – მე-20 საუკუნის დასავლური ხელოვნებასა და ლიტერატურაში არსებულ მიმდინარეობათა საერთო სახელწოდება. მოდერნიზმის ფესვები ანიმიზმში (ბუნების და საგნების გასულიერება) და მაგიურ რიტუალებშია განთავსებული. ფორმის თვალსაზრისით მისი უახლოესი წინაპარია მანიერიზმი (16 ს.) და ბაროკოს ხელოვნება (16-18 სს.).
მოდერნიზმი როგორც ფილოსოფიურ-ესთეტიკური მსოფლმხედველობა და მსოფლგანცდა ჩამოყალიბდა მე-20 საუკუნეში ლიტერატურასა და ხელოვნებაში. „ავანგარდიზმისა“, „მოდერნის“ და „დეკადანსის“ სტადიების გავლის შემდეგ, იგი გადაიქცა მხატვრული აზროვნების მკაფიო სისტემად. მოდერნიზმის ფილოსოფიურ მამამთავრებად გვევლინებიან: ფრიდრიხ ნიცშე (ირაციონალიზმი), ანრი ბერგსონი (ინტუიტივიზმი და ცხოვრების ფილოსოფია), ედმუნდ ჰუსერლი (ფენომენოლოგია).
ადამიანის ფსიქიკაში მიმდინარე პროცესების მოდერნისტულ გააზრებას საფუძველი შეუქმნეს ფსიქოლოგებმა: ზიგმუნდ ფროიდმა (ფსიქოანალიზი), კარლ იუნგმა (ანალიტიკური ფსიქოლოგია), ალფრედ ადლერმა (ინდივიდუალური ფსიქოლოგია).
მოდერნიზმის პოზიციები საბოლოოდ გაამყარეს ეგზისტენციალისტებმა (მარტინ ჰაიდეგერი, კარლ იასპერსი) დასავლურმა ლიტერატურამ სახე ძირეულად იცვალა. განხორციელდა თავისებური სინთეზი რომანტიზმისთვის ნიშნეული ინდივიდუალიზმის, ნატურალისტური რედუქციის (გამარტივება), სიმბოლისტური ეზოთერიკის (იდუმალება), ავანგარდისტული ექსპერიმენტალობის და დეკადანსის გრძნობათა ბუნების. ლიტერატურული აზროვნების და სტილის სრული რეფორმა დადასტურდა ჯეიმს ჯოისის (ირლანდია), ფრანც კაფკას (ავსტრია), ვირჯინია ვულფის (ინგლისი), ჰერტრუდა სტაინის (აშშ), ტომას სტერნზ ელიოტის (ინგლ.-ამერიკა), ეზრა ლუმის პაუნდის (აშშ), ანდრე ჟიდის, მარსელ პრუსტის, ჟან პოლ სარტრის, ალბერ კამიუს, ეჟენ იონესკოს (ყველა – საფრანგეთი), სემუელ ბეკეტის (ირლანდია) და სხვა გამოჩენილ მწერალთა შემოქმედებაში.
განახორციელა რა მხატვრული რევოლუცია, მოდერნიზმმა საგრძნობლად ხელი შეუწყო ლიტერატურასა და ხელოვნებაში ახალი გამომსახველი საშუალებების დანერგვას. ცნობიერების ნაკადი, შინაგანი მონოლოგი, ასოციატიური მონტაჟი, მეხსიერებისა და წამიერი განცდის გადაკვეთა, თხრობის განთავსება სხვადასხვა დროში ფაბულის და პერსონაჟის გაერთიანება ეს ყოველივე ქმნიდა სრულიად ახალ მხატვრულ რეალობას.
მოდერნიზმი ნებისმიერ პოეტიკას განიხილავს როგორც მხატვრული რეალობის შექმნის შესაძლებლობას, ხოლო თავად მხატვრული რეალობა მოაზრებულია როგორც თვითკმარი, თვითმყოფადი რეალობა, აღმოცენებული არა ცხოვრებისეულ, არამედ ესთეტიკის კანონებზე.
მოდერნიზმმა ლიტერატურასა და ხელოვნებაში აღადგინა მითოსური აზროვნება და არქეტიპული ხასიათები, დანერგა ზედროული და ზენაციონალური ხედვა.
თეატრალურ ხელოვნებაში მოდერნიზმმა მთლიანად ზურგი აქცია რეალობას და იქცა პირობითი, ღია თეატრის აპოლოგეტად. სპექტაკლის ფორმამ შეიძინა სიმბოლური, ალეგორიული, გროტესკული, მისტიკური მნიშვნელობა. „არა შინაარსი ქმნის ფორმას, არამედ ფორმა ქმნის შინაარსს“ – ასეთი იყო მოდერნისტების დევიზი არა მარტო თეატრში, არამედ ლიტერატურაშიც და ხელოვნების სხვა დარგებშიც.
ყოველივე ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ბუნებრივია, რომ მოდერნიზმი ქადაგებდა ხელოვნებას ხელოვნებისათვის, გამოკვეთდა ხელოვნების ელიტარულობას. მოდერნიზმის მიმდევრები თვლიდნენ, რომ მათი მხატვრული პროდუქციის აღქმა შეუძლია მხოლოდ ხელოვნებაში განსწავლულ, შემოქმედებითი ნიჭით დაჯილდოებულ ადამიანებს. კომპოზიტორი იგორ სტრავინსკი დაუფარავად აცხადებდა, რომ იგი მუსიკას წერს მხოლოდ პროფესიონალებისათვის.
გორდონ კრეგმა სამსახიობო ხელოვნებაში შექმნა ე.წ. „ზემარიონეტის“ ცნება, რაც გულისხმობდა მსახიობის შემოქმედებაში ფორმის პრიმატს, მსახიობის სრულ დაქვემდებარებას რეჟისორის ჩანაფიქრისადმი, პერსონაჟის ძიებას არა რეალობაში, არამედ შემოქმედის ფანტაზიაში.
კრეგის აზროვნების ერთგვარ გაგრძელებას წარმოადგენდა ანტონენ არტოს მსახიობ – იეროგლიფის თეორია, მეიერხოლდის ბიომექანიკა. მის თეატრალური ხერხები, უწინარესად ყოვლისა, მიზნად ისახავდა მსახიობის ხელოვნებაში გრაფკულ-პლასტიკური და მუსიკალურ-რიტმული საწყისების დამკვიდრებას, ისეთი ტრაგიკული და კომიკური გროტესკის დაუფლებას, სადაც „ფსიქოლოგიზმი ექვემდებარება დეკორატიულ ამოცანას“ (მეიერხოლდი).
მოდერნიზმმა ახალი ფორმის გზით თეატრში მიტანა ახალი შინაარსები, ძირეულად შეცვალა არაბულის აგების, თემის დამუშავების და პერსონაჟის დახასიათების ხერხები, რაც მთელი სრულყოფილებით აისახა ჯერ ექსპრესიონისტულ, შემდეგ კი ეგზისტენციალურ და აბსურდის დრამაში.
მოდერნიზმის რაციონალისტურ ფრთად ჩამოყალიბდა „ინტელექტუალური დრამა“, რომლის განშტოებებია „იდეათა დრამა“ და თვით ბერტოლტ ბრეხტის „ეპიკური თეატრიც“. ყოველივე ამან წარმოშვა სრულიად ახალი დრამატული პოეტიკა და გარდასახვის ახალი ნორმები. მოდერნიზმმა ხელოვნების ყველა სფეროში წარმოშვა სპეციფიკური მიმდინარეობანი. სახვით ხელოვნებაში – იმპრესიონიზმი, იმაჟინიზმი, სიურეალიზმი, კონსტრუქტივიზმი, კუბიზმი, აბსტრაქციონიზმი, პრიმიტივიზმი; მუსიკაში – იმპრესიონიზმი, ატონალიზმი, დოდეკაფონია; პოეზიაში – დადაიზმი, ფუტურიზმი; თეატრში – ექსპრესიონიზმი, აბსურდი. აღსანიშნავია, რომ ყველა ეს მიმდინარეობანი მეტ-ნაკლებად ფიგურირებდა მომიჯნავე და თვით განსხვავებულ ხელოვნების დარგებშიც. მოდერნიზმი გამორჩეულია ძიების სულისკვეთებით.
მიუხედავად ზოგიერთი ანტიმხატვრული ტენდენციისა, მოდერნიზმმა შექმნა ახალი ერა ხელოვნების ისტორიაში.
მ. გეგია
