პომპეუს ტროგუსი
პომპეუს ტროგუსი – (ლათ. Gnaeus Pompeius Trogus, ძვ. წ. I საუკუნისა და ახ. წ. I საუკუნის), რომაელი ისტორიკოსი.
ბიოგრაფია
პომპეუსის შესახებ დაწვრილებითი ბიოგრაფიული ცნობები არ გაგვაჩნია, გარდა იმისა, რასაც ის წერს თავისი თხზულების 43-ე წიგნის ბოლოს, სადაც აღნიშნულია, რომ „მისი წინაპრები იყვნენ ვოკონტიების გვარიდან, მისმა პაპამ, პომპეუს ტროგუსმა სერტორიუსთან ომის დროს გნეუს პომპეუსისაგან მიიღო რომის მოქალაქეობა. ბიძა, მამის მხრიდან, ცხენოსანთა რაზმის მეთაური იყო მითრიდატესთან ომის დროს, რომელსაც პომპეუსი სარდლობდა, ხოლო მამამისი ცეზარის წინამძღოლობით იბრძოდა, განაგებდა მის მიწერ-მოწერას და საელჩო საქმეებს, აგრეთვე იყო მისი ბეჭდის მცველი“.
აქედან გამომდინარე, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ მას უცხოვრია ძვ. წ. I საუკუნის II ნახევარსა და ახ. წ. I საუკუნის I ნახევარში, ყოფილა თანამედროვე იმპერატორ ავგუსტუსისა და ისტორიკოს ტიტუს ლივიუსისა.
თხზულებები
პომპეუს ტროგუსს თხზულება, რომლისთვისაც დაურქმევია „ფილიპიკების ისტორია“, 44 წიგნად დაუწერია ახ. წ. 7 წლის ახლო ხანებში. ეს ნაწარმოები მსოფლიო ისტორიის ხასიათს ატარებს, მსგავსად დიოდორე სიცილიელის „ისტორიული ბიბლიოთეკისა“ და ნიკოლოზ დამასკელის „მსოფლიო ისტორიისა“, მაგ. პირველ წიგნში გადმოცემულია ლეგენდარული ამბები ასურეთისა და სპარსეთის უძველესი ისტორიის შესახებ. II წიგნში მოთხრობილია პართიისა და ბაქტრიის სამეფოს დაარსებაზე სკვითების მიერ. III წიგნში ლაპარაკია ძველ სპარსეთსა და ძველ სპარტაზე. IV წიგნი ეხება სიცილიასა და პელოპონესის ომის ამბებს და ა. შ. ერთი სიტყვით, პომპეუს ტროგუსის თხზულება ეხება მახლობელი აღმოსავლეთის, წინა აზიის და ხმელთაშუა ზღვის თითქმის ყველა ქვეყნის ისტორიას, მაგრამ თუ თავის თხზულებას ავტორმა „ფილიპიკების ისტორია“ უწოდა, ეს ალბათ იმით აიხსნება, რომ მასში მაინც ყველაზე მეტი ადგილი მაკედონიის მეფე ფილიპეს (აქედან არის თვით წიგნების სახელწოდება – „ფილიპიკა“ და მისი შვილის ალექსანდრეს დაპყრობებს, აგრეთვე დიადოხოსების და ეპიგონების ომებს ეხება.
პომპეუს ტროგუსი თავის მსოფლიო ისტორიაში იძლევა მრავალი საისტორიო ხასიათის მასალას. II წიგნში ტროგუსს აღნიშნული აქვს, რომ ამორძალები იყვნენ სკვითი ქალები, რომელთაც თავიანთი სამეფო (ამორძალების სამეფო) დააარსეს. ამიტომ ძნელია იმის თქმა, თუ სკვითებში რომელი სქესი (კაცები თუ ქალები) უფრო სახელოვანნი არიანო. X წიგნში ტროგუსი წერს, რომ სპარსეთის მეფე არტაქსერქსეს, რომელიც მეფედ იყო ძვ. წ. 404-358 წლებში, ხასებისაგან ჰყავდა 115 უკანონო ვაჟიშვილი. XIX წიგნი ეხება მონათა აჯანყებას. ტვიროსში. XX წიგნში პომპეუს ტროგუსი (ალბათ ჰეროდოტეს გავლენით) წერს, რომ ეტრუსკები (იგი მათ ტუსკებს უწოდებს) იტალიაში გადავიდნენ ლიდიიდან. XXIV წიგნი ეხება გალების გადმოსახლებას გალიიდან (თანამედროვე საფრანგეთი) ჩრდილოეთ იტალიასა და მცირე აზიაში. XXXI წიგნში ლაპარაკია ჰანიბალის გაქცევაზე. ანტიოქესთან სირიაში და მის მიერ აღმოსავლეთის ქვეყნების მონაწილეობით ანტირომაული კოალიციის მოწყობის უშედეგო ცდაზე. მომდევნო წიგნში მოთხრობილია ჰანიბალის საქმიანობაზე კრეტაზე, ბითვინიის მეფე პრუსიასთან გაქცევაზე და იქ თავის მოკვლაზე, ჰანიბალი, როგორც მთავარსარდალი, რომ სამართლიანი იყო, წერს ტროგუსი ეს თუნდაც იქიდან მტკიცდება, რომ არ ყოფილა ცდა მის უაღრესად ჭრელ არმიაში (კართაგენელები, ნუმიდიელები, მავრიტანები, ესპანელები, გალები, იტალიელები და ა. შ.) ვინმე თავს დასხმოდა, ან შეთქმულება მოეწყოთ მის წინააღმდეგო.
XXXIV წიგნი ესება რომაელების მიერ კორინთოს დანგრევას 146 წელს. XXXVI წიგნში ლაპარაკია არისტონიკეს აჯანყებაზე, XXXVIII წიგნში აღნიშნულია მითრიდატე VI მიერ ცოლის, შვილების, დისშილების, სიძის და სხვ. ამოხოცვაზე.
მსოფლიო ისტორია, როგორსაც ფაქტობრივად წარმოადგენს პომპეუს ტროგუსის ცფილიპიკების ისტორია“, რა თქმა უნდა, ერთ კაცს არ შეეძლო დაეწერა თუკი ის არ გამოიყენებდა სხვა ისტორიკოსების შრომებს, ამიტომ, ბუნებრივად დგება საკითხი, თუ სახელდობრ, ვის იყენებს, ან ვისი შრომების გამოყენების კვალი შეიმჩნევა პომპეუს ტროგუსის თხზულებაში, პომპეუს ტროგუსის შესახებ ახალ ისტორიოგრაფიაში გამოთქმულია აზრი, რომ თითქოს იგი პირდაპირ იწერდა წყაროებიდან და დაუსახელებლად გადმოჰქონდა წინამორბედი ავტორების კონცეფციები. მაგალითად, მკვლევარი გუტშმიდი მე-19 საუკუნის ბოლოს ამტკიცებდა, რომ პომპეუს ტროგუსისათვის ასეთი წყარო იყო ალექსანდრიელი ბერძენი ისტორიკოსი ტიმაგენე, რომელსაც სათაურად ჰქონდა „მეფეების შესახებ”, მაგრამ თვით ტიმაგენეს ეს წიგნი ჩვენამდე არ არის მოღწეული და ამიტომ შეუძლებელი ხდება ამ დებულების შემოწმება.
საერთოდ კი ირკვევა, რომ პომპეუს ტროგუსს უსარგებლია მრავალი ავტორის თხზულებებით, კერძოდ, როგორც კ. ზელინი აღნიშნავს, მას გამოუყენებია: ლოგოგრაფოსები, ჰეროდოტე, თუკიდიდე, კტეზია, თეოპომპე, ეფორი, ტიმეოსი, პოლიბიოსი, ფილარქე, მეგასთენე, დიოკლე, პოსეიდონიოსი რომაელი ანალისტები და ა. შ.
პომპეუს ტროგუსის „ფილიპიკების ისტორია“ პირვანდელი სახით ჩვენამდე არ არის მოღწეული. ძველად რომელიმე დიდი მოცულობის თხზულებიდან სხვა ავტორი, ჩვეულებრივ, გააკეთებდა მოკლე შინაარსს, რომელშიაც ნაწარმოების ჩონჩხი და ძირითადი მასალა უნდა დარჩენილიყო. დიდი თხზულებიდან ამგვარი გზით მოცემულ მცირე ანუ შეკუმშულ თხზულებას ბერძნები ეპიტომას უწოდებდნენ.
პომპეუს ტროგუსის „ფილიპიკების ისტორიის“ ამგვარი ეპიტომა გაუკეთებია ახ, წ. II თუ III საუკუნეში მცხოვრებ ვინმე მარკუს იუნიანუს იუსტინეს. ამ ეპიტომით უფრო მეტი მკითხველები სარგებლობდნენ, ვიდრე პომპეუსს ტროგუსის დიდი თხზულებით; პომპეუსის „ფილიპიკების ისტორია“ თანდათან დავიწყებას ეძლეოდა და მის ადგილს იუსტინეს ეპიტომა იჭერდა. უკვე IV-V საუკუნეში ავგუსტინე და ოროზიუსი იცნობენ მხოლოდ იუსტინეს ამ ეპიტომას, საფიქრებელია, რომ ამ დროისათვის, ან მახლობელ ხანაში, უკვე, საბოლოოდ დაიკარგა პომპეუს ტროგუსის ნაშრომი.
პომპეუს ტროგუსის ღვაწლი ისტორიული მეცნიერების წინაშე დიდია, რადგან მისი „ფილიპიკების ისტორია“ მეტად მნიშვნელოვან ცნობებს იძლევა წინა აზიისა და ხმელთაშუა ზღვების აუზის ქვეყნების ისტორიის შესასწავლად. დიდია იუსტინეს ღვაწლიც, რომელმაც ეპიტომის სახით ტროგუსის ეს ნაწარმოები სრულ გაქრობასა და დავიწყებას გადაარჩინა.
