ეგვიპტის პირველი გარდამავალი პერიოდი
პირველი გარდამავალი პერიოდი – სსეგვიპტოლოგიაში ეწოდება დროის იმ მონაკვეთებს, როცა ქვეყანაში ირღვეოდა ცენტრალური ძალაუფლება. ამავე პერიოდებს ემთხვევა ძირეული ცვლილებები ეგვიპტელის ფსიქოლოგიაში. ყოველი გარდამავალი პერიოდის შემდეგ ეგვიპტე კვლავ გაერთიანებული, მაგრამ თვისობრივად განსხვავებული ხდებოდა.
მოიცავს დაახლ. 230 წელს VII დინასტიიდან XI დინასტიის შუახანებამდე. VII-VIII დინასტიებს ხან მოიხსენიებენ ასევე, როგორც გვიან ძველ სამეფოს (დაახლ. 2150-2134 წწ. ჩვ.წ.-მდე), IX-X დინასტიებს კი როგორც ჰერაკლეოპოლისურ პერიოდს (დაახლ. 2134-2040 წწ. ჩვ. წ-მდე, O’Con- nor and Silverman, 1995, XXX ).
გარდამავალი პერიოდების მეფეების სახელები და მათი თანმიმდევრობა სრულად ცნობილი არ არის. IX-X დინასტიების ცნობილი მეფეებია რამდენიმე ახტოი (იგივე ხეტი), მერიკარა, იტი. XI დინასტია (პირველი ნახევარი) უკვე თებეს სამეფო სახლით არის წარმოდგენილი. ცნობილი ფარაონებია ინტეფ I, II და III და მონტუხეტეპ I. თებეს დინასტია დაახლოებით ჩვ.წ.-მდე 2134-2040 წლებით თარიღდება, რადგან ამ დროს, როცა ქვეყანა გახლეჩილი იყო, ჩრდილოეთში და სამხრეთში სხვადასხვა სამეფო სახლები მეფობდნენ.
ითვლება, რომ ეს პერიოდი მოიტანა ტახტის მიერ სიმდიდრის თანდათანობით დაკარგვამ და ძალაუფლების დათმობამ, რაც დაახლოებით V დინასტიიდან დაიწყო და კულმინაციას პეპი II-ის მსოფლიო ისტორიაში ყველაზე ხანგრძლივი, თითქმის ასწლიანი მეფობის დასასრულს მიაღწია. ამ პერიოდს წინ უძღოდა ქვეყნის ეკონომიკისათვის წამგებიანი გრანდიოზული პირამიდების მშენებლობა, მათი ქალაქებისათვის მიწების გამოყოფა, რომლებიც უკვე აღარ იყო შემოსავლის მომტანი სახელმწიფოსათვის, ასევე მიწების გამოყოფა სატაძრო მეურნეობებისათვის და მათი გადასახადებისაგან განთავისუფლება. ეგვიპტეში ყოველთვის ცდილობდნენ ინიციატივის მქონე, მოტივირებული მოხელეების წახალისებას, რაც ძველი სამეფოს ეგვიპტის ძლიერების ერთ-ერთ ფაქტორად არის მიჩნეული, მაგრამ ტახტის დასუსტების ფონზე ამ პროცესმა ცენტრალიზებული ძალაუფლებისათვის არასასურველი შედეგი მოიტანა – ნომარქებმა, რომლებიც ძველი სამეფოს დასაწყისში ფარაონის მიერ ინიშნებოდნენ და იმართებოდნენ, თანდათან თავიანთი თანამდებობები მემკვიდრეობითად გადააქციეს და თავიანთი ნომების ერთპიროვნული მმართველები გახდნენ. ისინი სამარხებს უკვე არა სამეფო პირამიდის სიახლოვეს, არამედ საკუთარ ნომებში იგებდნენ. ამ დროისათვის ეგვიპტე რეალურად ფეოდალურ სახელმწიფოს წარმოადგენდა, სადაც ნომები ფარაონს მხოლოდ ნომინალურად ექვემდებარებოდა.
პეპი II-ის რამდენიმე ეფემერული მემკვიდრის შემდეგ ქვეყანაში სრული ანარქია იწყება. ამის ანარეკლია მანეთონის ცნობები, რომ VII-VIII დინასტიები მოიცავდა 70 მეფეს, რომლებმაც 70 დღე იმეფეს. თუმცა თანამედროვე რეკონსტრუქციით ამ ორმა (მემფისის) დინასტიამ დაახლოებით 16 წელი იმეფა, რამდენიმე ფარაონის გამოცვლაც კი დროის ამ მონაკვეთში სერიოზულ არასტაბილურობაზე მეტყველებს. ამ დროს, მოშლილი ძალაუფლების და დაუცველი საზღვრების ფონზე, იწყება აზიელი მომთაბარეების მიგრაცია და ჩასახლება აღმოსავლეთ დელტაში, რომელიც თანდათან ავტონომიურ წარმონაქმნად გადაიქცა. მალე ხდება მემფისის დინასტიის ახალი, ჰერაკლეოპოლისის დინასტიით შეცვლა. თუ როგორ განხორციელდა ეს ცვლილება, ნათელი არ არის. მისი დამაარსებელი ახტოი ენერგიულად შეუდგა დაქუცმაცებული ქვეყნის გაერთიანებას და შეძლო მემფისის რაიონის, ფაიუმის და შუა ეგვიპტის გაერთიანება, თუმცა დელტა უცხოელების ხელში რჩებოდა. სანამ ჰერაკლეოპოლისელები აზიელებთან ბრძოლით იყვნენ დაკავებული, თებეში აღზევდა ნომარქების ოჯახი, რომელმაც ენერგიულად დაიწყო სამხრეთის გაერთიანება.
რაღაც პერიოდის განმავლობაში თებეს და ჰერაკლეოპოლისს შორის მშვიდობა სუფევდა, რადგან ორივე თავისი პრობლემებით იყო დაკავებული – თებე სამხრეთი ნომების გაერთიანებით, ჰერაკლეოპოლისი კი ქვეყნის უცხოელებისაგან გაწმენდით, მაგრამ თებეს დინასტიის მეხუთე წარმომადგენელმა, მონტუხეტეპ II-მ ერთიმეორის მიყოლებით აიღო ჩრდილოეთის რამდენიმე ქალაქი და ბოლოს ჰელიოპოლისიც. ჰერაკლეოპოლისელები ერთხანს კიდევ იბრძოდნენ თებელების წინააღმდეგ, მაგრამ ამაოდ. მონტუხეტეპ II-ის მეფობის დაახლოებით შუახანს ქვეყნის გაერთიანება დასრულდა. ამ მოვლენის აღსანიშნავად მონტუხოტეპი იღებს ახალ სახელს, „ორივე ქვეყნის გამაერთიანებელი“ . მისი გამეფებით იწყება ახალი ერა ქვეყნის ისტორიაში – შუა სამეფოს პერიოდი. უნდა აღინიშნოს ჰერაკლეოპოლისელების წვლილიც, რომლებმაც მას უცხოელებისაგან გაწმენდილი დელტა ჩააბარეს.
ძველი სამეფოს ეგვიპტეს გაწონასწორებულობა და თვითრწმენა ახასიათებდა. ქვეყანას არ ჰქონდა განცდილი არც შინაგანი კონფლიქტი და არც გარეშე საფრთხე, რამაც საოცარი დაცულობის შეგრძნება წარმოშვა. ეგვიპტელს გათვითცნობიერებული ჰქონდა, რომ საკუთარი ნიჭით, შრომით და ფარაონის კეთილგანწყობით გარანტირებული ჰქონდა სიმშვიდე. ამ წონასწორობის საძირკველს მიუწვდომელ სიმაღლეზე მყოფი ღვთაება-ფარაონი წარმოადგენდა. გარდამავალი პერიოდის ანარქიამ ეგვიპტელის ცნობიერებაში ორი ძირეული ცვლილება მოიტანა: სამეფო ძალაუფლებისადმი რწმენის შერყევასთან ერთად ეგვიპტელს დაუცველობის შეგრძნება გაუჩნდა, რაც ამ დროს შექმნილი ლიტერატურული ნაწარმოებების საოცრად პესიმისტურ განწყობაშიც არის ასახული. ეგვიპტელის სიმშვიდის გარანტი – ფარაონის ღვთაებრიობა ერთგვარად კითხვის ნიშნის ქვეშ დადგა. აბიდოსის მეფეთა სიაში მოხსენიებული ფარაონების სახელები, მაგ. შემაი, ხენდუ, ტერერუ მიუთითებს იმაზე, რომ ისინი უმდაბლესი ფენიდან იყვნენ, შესაძლოა იმ სამხედროების წინამძღოლები, ვინც არეულობებში იღებდა მონაწილეობას. ისინი ანგრევდნენ და ძარცვავდნენ მეფეების და დიდებულების სამარხებს, და შემდეგ ნახევრად უწიგნური ენით წერდნენ მათ კედლებზე თავიანთი ტრიუმფის შესახებ. ფარაონების მიწებზე მომუშავეები თავისუფალ გლეხებად გადაიქცნენ, რომლებმაც მიწები ერთმანეთში გაიყვეს. მოიშალა საუკუნეების განმავლობაში ჩამოყალიბებული წესრიგი. ამ დროის ნაწარმოებებში („იპუვერის წინასწარმეტყველება“) ვკითხულობთ, რომ „ქვეყანა თავდაყირა დადგა… მათხოვარი გახდა ბატონი… ქალბატონები სდუმან, როცა როცა მოახლეები მოახლეები ლაპარაკობენ… დიდებულების ბავშვები ქუჩაში არიან დაყრილი… ალბათ, ეს ადამიანების დასასრულია… ხალხი აუჯანყდა სამეფო გვირგვინს, რომელსაც სიწყნარეში ჰყავდა ქვეყანა. მეფის სასახლე შეიძლება უცებ გასწორდეს მიწასთან… ზემო და ქვემო ეგვიპტის მეფის საიდუმლო ქუჩაშია დაგდებული“.
ფარაონის დევალვაციასთან ერთად მოხდა დიდგვაროვნების და რიგითი ეგვიპტელების ამაღლება, მათი პიროვნული თვითშეგნების განვითარება და საკუთარი შესაძლებლობების დაფასება, რამაც სოციალურად საკმაოდ ფართო ფენები (გადამწერები და ხელოსნებიც კი) მოიცვა. ეს განსაკუთრებით თვალნათლივ „საიქიო სამყაროზე“ წარმოდგენის დემოკრატიზაციაში იგრძნობა. ძველი სამეფოს დროს მხოლოდ ფარაონი იყო ღვთაება და რჩებოდა ღვთაება გარდაცვალების შემდეგ. ახლა ყველა, ვისაც შესაბამისი სამარხის მოწყობა შეეძლო, შეიძლებოდა გამხდარიყო ღმერთი გარდაცვალების შემდეგ. დიდებულებმა, რომლებმაც ფარაონისაგან აბსოლუტურად დამოუკიდებლად იგრძნეს თავი ამ დროში, დაიწყეს პირამიდების ტექსტების გადაწერა თავიანთ სარკოფაგებზე. ეს ტექსტები ადრე მხოლოდ ფარაონის „საკუთრებას“ წარმოადგენდა. მაგრამ მარტო სამარხი აღარ იყო საკმარისი. ამ საოცარ დროში ეგვიპტელმა გამოსცადა, რომ თვალით დანახული ფასეულობა შეიძლება უეცრად გაქრეს და თვალით დაუნახავი ფასეულობების მნიშვნელობა შეიგრძნო. სწორედ ამ დროს მოხდა იმქვეყნიური სამუდამო ნეტარების ამქვეყნიურ ცხოვრებაში გარკვეული მორალური ნორმების დაცვასთან დაკავშირება. ჩვენთვის უცნობი ჰერაკლეოპოლისელი ფარაონი ასე არიგებს თავის შვილს, მერიკარას: „აირჩიე ადამიანი არა მდგომარეობის, არამედ შეძლების მიხედვით… ნუ ჩაიდენ ბოროტებას… მიეცი შენი სიყვარული ყველას… თუ გაგიხსენებენ, შენი სიყვარულის გამო… იყავი მომთმენი“.
პირველი გარდამავალი პერიოდის დროს ეგვიპტელმა, იუდეველზე და ბერძენზე ათასი წლით ადრე, დააფასა ინდივიდუალიზმის, პიროვნული შესაძლებლობების და სოციალური სამართლის მნიშვნელობა. მართალია, ახალი სამეფოს იმპერიალისტურმა ბუნებამ უფრო მნიშვნელოვანი სახელმწიფოს დისციპლინარული ერთიანობა გახადა, მაგრამ ამ პირველი ანარქიის დრომ სამუდამოდ შეცვალა არა მარტო ეგვიპტის, არამედ მისი ფარაონის სახე.
