ჰიმნოგრაფია

არსენ ბულმაისიმისძის იამბიკური სვინაქსარი

ჰიმნოგრაფია — სასულიერო პოეზია, რომლის პოეტური ტექსტი არსებითად გალობით სრულდება. ეს პოეზია, ერთის მხრივ, გამოხატავდა მორწმუნე კაცის გრძნობებსა და აზრებს, მეორე მხრივ კი საეკლესიო მოძღვრებათა კოდიფიკაციასა და ქრისტიანული იდეების ხალხში გავრცელებას ემსახურებოდა. საგალობელი ლიტურგიის, ანუ ღვთისმსახურების აუცილებელი ელემენტი იყო, ამიტომ სასულიერო პოეზიას ლიტურგიულ პოეზიასაც უწოდებდნენ. ლიტურგიული პოეზიის გვერდით განვითარდა არალიტურგიული პოეზიაც, რომელიც აგრეთვე სარწმუნოებრივ აზრებს გამოხატავდა, მაგრამ ეკლესიაში შესასრულებლად არ იყო გათვალისწინებული.

ქართული ჰიმნოგრფიის დასაწყის ხანად ზოგი მკვლევარი მეხუთე საუკუნეს მიიჩნევს, ზოგი — მეშვიდეს. ქართული ლიტურგიული ჰიმნოგრაფია თავდაპირველად ნათარგმნი იყო. ფიქრობენ, რომ მის განვითარებაზე გავლენას ახდენდა იერუსალიმის საღვთისმეტყველო პრაქტიკასთან მჭიდრო კავშირი.

აღმოსავლური ქრისტიანული ცენტრებიდან ჰიმნოგრაფიის განვითარებაში სრულიად განსაკუთრებული როლი შეასრულა წმ. საბას მონასტერმა. ქართველებს, რომლებიც საბას მონასტერში უკვე VI საუკუნიდან მოღვაწეობდნენ (ხოლო VIII-IX სს. აქ მძლავრი სალიტერატურო კერაც შექმნეს), საშუალება ჰქონდათ საბაწმიდელ ჰიმნოგრაფებთან უშუალო კონტაქტისა. ისინი კვალდაკვალ მიჰყვებოდნენ აქაურ ჰიმნოგრაფთა მრავალმხრივსა და ნაყოფიერ მოღვაწეობას. სწორედ საბაწმიდაში შემუშავდა ქართულ ენაზე ისეთი მნიშვნელოვანი ლიტერატურული კრებულები, როგორიცაა იერუსალიმის ლექციონარი, 10 წ. ჭილ-ეტრატის იადგარი და სხვ. აქ იქნა შედგენილი ქართული ირმოლოგიონის პირველი რედაქციები. ამ კრებულებში წარმოდგენილია მდიდარი ჰიმნოგრაფიული მასალა, რომელიც ასახავს იერუსალიმის უძველეს ლიტურგიულ პრაქტიკას და შეიცავს უნიკალურ ცნობებს ბიზანტიური და ქართული ჰიმნოგრაფიის განვითარების ადრეული საფეხურების შესახებ.

ქართული ჰიმნოგრაფიის განვითარებაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა სინას მთის ქართულმა სალიტერატურო სკოლამაც, სადაც არსებითად გრძელდებოდა საბაწმიდის ჰიმნოგრაფიული სკოლის ტრადიციები. ჩვენამდე მოაღწია X საუკუნის სინურმა იადგარებმა, რომლებიც საშუალებას გვაძლევენ გავაშუქოთ ბიზანტიური და ქართული ჰიმნოგრაფიის განვითარების საკვანძო საკითხები. არანაკლები მნიშვნელობის ჰიმნოგრაფიული კრებულებია შემონახული იერუსალიმის ჯვარის მონასტერში, სადაც ქართველები ინტენსიურად მოღვაწეობდნენ XI-XVII საუკუნეებში.

საგანგებო როლი მიეწყვის ტაო-კლარჯეთის სალიტერატურო სკოლას. X საუკუნიდან ეროვნულ ჰიმნოგრაფიაში გამოჩნდნენ ისეთი მოღვაწეები, როგორებიც იყვნენ იოანე მინჩხი, იოანე მტბევარი, კურდანა, ეზრა, სტეფანე სანანოისძე, იოანე ქონქოზისძე, მიქელ მოდრეკილი და სხვანი. ტაო-კლარჯეთის სალიტერატურო სკოლის დამაარსებელს გრიგოლ ხანძთელს, გიორგი მერჩულეს თანახმად, გადაუწერია (თუ დაუწერია) „საწელიწადო იადგარი“. ჩვენამდე მოაღწია მიქელ მოდრეკილის მიერ შედგენილმა ვეება ჰიმნოგრაფიულმა კრებულმა — იადგარმა, რომელიც ცნობილი ბიზანტიელი ჰიმნოგრაფების საგალობელთა უძველეს ქართულ თარგმანებთან ერთად შეიცავს ორიგინალურ საგალობლებს და უნიკალურ ისტორიულ-ლიტერატურულ ცნობებს ქართველ ჰიმნოგრაფებზე. კრებულის მნიშვნელობას ზრდის ის გარემოებაც, რომ მასში საგალობლები გამართულია სანოტო ნიშნებით.

უძველესი ლიტურგიკულ-ჰიმნოგრაფიული კრებული

ტაო-კლარჯეთის სალიტერატურო სკოლის ტრადიციებზე აღმოცენდა ათონის სალიტერატურო სკოლა. ამ სკოლის ფუმძემდებელნი ექვთიმე და გიორგი ათონელები ბრწყინვალე ჰიმნოგრაფები იყვნენ. სწორედ მათს სახელს უკავშირდება ქართული ჰიმნოგრაფიის ახალი გზების ძიება. მათ ბერძნულიდან თარგმნეს უმნიშვნელოვანესი ჰიმნოგრაფიული კრებულები. მათ შორის საგანგებოდ აღსანიშნავია გიორგი ათონელის მიერ შედგენილი ჰიმნოგრაფიული კრებული. „თთუენი“, რომელშიც გათვალისწინებულია იმ დროისათვის ხელმისაწვდომი ყველა ქართული და ბერძნული წყარო. გიორგი ათონელის ამ კრებულმა ქართული ჰიმნოგრაფია განვითარების ახალ საფეხურზე აიყვანა. ამავე სალიტერატურო სკოლას ეკუთვნოდნენ ჰიმნოგრაფები ეზრა, ბასილი, ზოსიმე და სხვანი.

ქართული ორიგინალური ჰიმნოგრაფიის განვითარება არ შეფერხებულა საერო მწერლობის განვითარების კლასიკურ პერიოდშიც. ქართველი ჰიმნოგრაფები ქმნიდნენ მაღალმხატვრულ ორიგინალური საგალობლებს (დავით აღმაშენებელის, იოანე პეტრიწის, დემეტრე მეფის, იოანე შავთელის, ნიკოლოზ გულაბერისძის, არსენ ბულმაისიმისძის და სხვათა პოეტური საგალობლები).

ქართული ჰიმნოგრაფია, რომელიც ე. წ. დაცემის პერიოდში სხვა ლიტერატურულ ჟანრებთან ერთად ჩაიფერფლა, ერთგვარ გამოცოცხლებას განიცდის XVII-XVIII საუკუნეებში. აღნიშნული პერიოდის სასულიერო პოეზია არსებითად უკავშირდება ჰიმნოგრაფიულ კრებულს, რომელსაც „სადღესასწაულო“ ეწოდება. ამ კრებულმა შეგვიქმნა ნათელი წარმოდგენა ისეთ ჰიმნოგრაფებზე, როგორებიც არიან ნიკოლოზ მაღალაშვილი, სულხან-საბა ორბელიანი, გრიგოლ ვახვახიშვილი–დოდორქელი, ბესარიონ ორბელიშვილი, მარინე-მაკრინე ბაგრატიონი, იასე ერისთავი, ნიკოლოზ ჩერქეზიშვილი, რომანოზ ერისთავი და სხვანი. აღსანიშნავია, რომ ამ ჰიმნოგრაფთა საგალობლების მთავარი თემა არის ეროვნული სინამდვილე და ეროვნული წმიდანები.

ქართული ჰიმნოგრაფიის განვითარების უკანასკნელი პერიოდი და უკავშირდა რუსულ ლიტურგიკულ პრაქტიკას. ამ პერიოდისთვის დამახასიათებელია ჰიმნოგრაფიული კრებულების შესწორება სლავური ლიტურგიკული ძეგლების მიხედვით.

ქართველმა ჰიმნოგრაფებმა განვითარების ადრეულ საფეხურზევე თარგმნეს თითქმის ყველა ლიტურგიკული კრებული, რაც კი შეუმუშავებია მართლმადიდებლურ ეკლესიას. ეს კრებულებია ოქტოიხოს–პარაკლიტონი, მარხვანი, ზატიკი, თთუენი, ირმოლოგიონი და სხვ. აღსანიშნავია, რომ ქართველი ჰიმნოგრაფები არ კმაყოფილდებოდნენ ამ კრებულების ოდენ გადმოთარგმნით. ისინი ჰიმნოგრაფიულ კრებულებს ამდიდრებდნენ ორიგინალური საგალობლებით და თვითონაც ადგენდნენ ანალოგიურ კრებულებს ბიზანტიური და ქართული წყაროების უხკი გამოყენებით. გამოთქმულია მოსაზრება, რომ აღნიშნულ ფაქტს პრეცედენტი არ გააჩნია ჰიმნოგრაფიის ისტორიაში.

ორიგინალურ ქართულ ჰიმნოგრაფიაში ვპოვებთ სასულიერო მწერლობისათვის კარგად ცნობილსა და დამუშავებულ ზოგადქრისტიანულ მოტივებს. საგალობლები ეძღვნება ამა თუ იმ ქრისტიანულ დღესასწაულს, ღვთაებას, მაცხოვარს, წმიდანს... განდიდებულია ქრისტეს შობა, ნათლისღება, აღდგომა, წარმოჩენილია წუთისოფლის მსწრაფწარმავალობისა და საკუთარ ცოდვათა მონანიების მოტივები. თემატიკისა და მოტივების ერთგვაროვნების მიუხედავად, ქართული ჰიმნოგრაფია მოკლებული არაა მხატვრულ გამომსახველობითს ძალას. ცნობილია, რომ შუა საუკუნეთა სინამდვილეში ყოველი ქრისტიანი ადამიანი თავის მიმართებას უზენაესისადმი გამოხატავდა მზა რელიგიური ფორმულებით, მხატვრული ლიტერატურაც უმთავრესად ეფუძნებოდა ამ რელიგიურ-დოგმატურ ფრაზეოლოგიას თუ მზა სახეებსა და გამოთქმებს. მაგრამ (ცალკეული მხატვრული ნაწარმოები მაინც აღიქმება როგორც ორიგინალური და დამოუკიდებელი ესთეტიკური ღირებულების მოვლენა. შუა საუკუნეების ქართული მწერლობის ძეგლთა მხატვრულ თავისთავადობას, მათს ცხოველმყოფელობას განაპირობებს ის გარემოება, რომ შემოქმედი ყოველ რელიგიურ ფაქტთან ამყარებს დამოუკიდებელ მიმართებას, ესა თუ ის მოვლენა ხდება მისი პირადი რეფლექსიისა და განცდის საგანი. იქმნება შთაბეჭდილება, თითქოს იგი აღმოაჩენს და აღწერს პირველად ამა თუ იმ რელიგიურ ფაქტს. ნაწარმოებს წარმართავს გრძნობით დამუხტული აზრი, რაც განაპირობებს პოეტური საგალობლის ღრმა ემოციურობას. იოანე მინჩხის აღდგომის დასდებელში ნათქვამია:

ღმრთისა სიტყვაო, ბუნებით უვნებელო,

ბუნებაჲ ჩემი მიიღე და მით ივნე

და მავნებელი ჩემი მოჰკალ ჯვარითა

და ლახვარითა, რომლითა განიგმირე

ვითარცა კაცი, ძალსა შენსა დიდებაჲ!

ამ სიტყვებში უზენაესისადმი ავტორის ღრმა ინტიმი გამოსჭვივის, რის გამოც დასდებელს შეძენილი აქვს გამომსახველობის იშვიათი ძალა.

ეგზალტირებული აღმაფრენითაა წარმოთქმული იოანე მტბევარის შემდეგი სიტყვები: „ბრწყინვალედ მშვენიერ არს ნათლითა შემკობილი გვირგვინშემოსილი და უფროჲსად დიდებული მორწმუნეთაგან დღესასწაული ესე წმიდაჲ, რამეთუ ამას შინა ისმინა დაწყებად ხსნისა და ცხოვრებისა ჩვენისაჲ; განკაცებაჲ ღმრთისა სიტყვისაჲ და შობად ხორციელად უსძლოჲსაგან დედისა, რომლითა განქარდა აჩრდილი შჯულისა პირველისაჲ და გამობრწყინდა მზე საღმრთოჲსა მეცნიერებისაი გულსა შინა მოშიშთა სახელისა მისისაჲთა“.

ჰიმნოგრაფიული პოეზია გამიზნული იყო ხმამაღლა წარმოსათქმელად. ნიშანდობლივია, რომ საგალობელი მუსიკის გარეშე არც არსებობდა. იგი გალობით წარმოითქმოდა. მართალია, ადრეულ ეტაპზე მონასტერში მეუდაბნოეები გაურბოდნენ ტროპართა და კანონების გალობით შესრულებას, მაგრამ მალე აქაც გაიკაფა გზა ჰიმნების გალობით შესრულების წესმა. ამდენად, პოეტური საგალობლის მხატვრული შინაარსი დაფუძნებული იყო მის რიტმულ-ინტონაციურ მხარეზე, ე. ი. ნაწარმოების გამომსახველობითი ძალა განისაზღვრებოდა არა იმდენად გამოთქმებისა თუ სიტყვების ელვარებით (ეს სიტყვები სასულიერო პოეზიის თითქმის უცვლელ ფონდს შეადგენდა და უმეტეს შემთხვევაში მათ მინიჭებული ჰქონდათ ცნების ფუნქცია) არამედ რიტმულ- ინტონაციური ჟღერადობით. საგალობელთა მელოდია, რომელიც ინტონაციურად ახასიათებდა ტექსტის არსებას, მსმენელზე ემოციური ზემოქმედების უძლიერესი საშუალება იყო. მართალია, საეკლესიო გალობათა მელოდიებს არ გააჩნდათ ტაქტი და სიმეტრიულად მწყობრი რიტმი, მაგრამ ეს მელოდიები ხასიათდებოდა ტექსტის შინაარსით განპირობებული მელოდიური დანაწევრებით, მელოდიური პაუზებით და დაბოლოებებით, რომელთა აღსანიშნავად შემოღებული იყო ნევმები (სანოტო ნიშნები) და რიტმული პუნქტუაცია. მუსიკალურობა და ლირიზმი სასულიერო მწერლობის პოეტური მეტყველების არსებითი ნიშნებია. ეს ახასიათებს ქართულ სასულიერო პოეზიასაც.

ქართული საგალობლის პოეტურმა ფორმამ ბიზანტიური ჰიმნის ანალოგიური გზა გაიარა. ცნობილია, რომ იოანე დამასკელის შემდეგ კანონს მიეცა მკაცრად განსაზღვრული ფორმა, აუცილებელი გახდა ზუსტი შესიტყვება ძლისპირებისა და დასდებლების რიტმული ერთეულებისა და მელოდიის თვალსაზრისით. ერთი გალობის ფარგლებში ტროპართა ყოველ მონაკვეთში უნდა ყოფილიყო იმდენი მარცვალი და მახვილი, რამდენიც ძლისპირის შესაბამის მონაკვეთში იყო. უკვე დადგენილია (პ. ინგოროყვა), რომ უძველესი ქართული საგალობლები იწერებოდა პოეტური პროზის ფორმით, სადაც მარცვალთა შესაბამისობა დაცული არ იყო. ამ ფორმას ეწოდებოდა „წყობილი სიტყვა რიცხვედი“; მომდევნო პერიოდის საგალობელთა საზომი შეესაბამებოდა დამასკელის შემდეგდროინდელ საზომს და ეწოდებოდა „საგალობელთა მარცვლედი“. საგალობელთა აღნიშნული საზომების გვერდით არსებობდა მკაცრად ორგანიზებული საზომი — იამბიკო, რომლის სტროფი შედგებოდა 5 ტაეპისგან, თითოეული ტაეპი კი — 12 მარცვლისგან, ცეზურა მოუდიოდა მეხუთე ან მეშვიდე მარცვალზე. რითმა ძველი ქართული საგალობლისთვის არ იყო დამახასიათებელი. აქა-იქ დადასტურებული რითმები შემთხვევითი ხასიათისაა და სასულიერო პოეზიაზე ხალხური პოეზიის გავლენით აიხსნება ალბათ.

ქართულმა ჰიმნოგრაფიამ მაღალი კულტურის მყარი ტრადიციები შექმნა. დიდად საგულისხმოა ამ პოეზიაში დამუშავება მხატვრული სინამდვილის ისეთი ასპექტებისა, როგორიცაა ღვთაების პრინციპი, სამყაროს იერარქია, ასტრალური სინამდვილე, სიკეთისა და ბოროტების იდეა, მსოფლიო სევდა, საწუთროს ამაოება, პოეზიის ღვთაებრივი დანიშნულება, ავტორის მიერ საკუთარი უღირსობის აღიარება და მისთანანი. აქვე გამოიკვეთა ეროვნული თვითშეგნების მოტივი, ეროვნული გმირის იდეალი, რომელიც შემდეგ ახალი შინაარსით გამდიდრდა.

ლიტურგიკული პოეზიის გვერდით ჩვენში ადრიდანვე განვითარდა არალიტურგიკული, ეგრეთ წოდებული სამოძღვრო-მოთხრობითი პოეზია. ამ პოეზიაში გამოყოფენ ორ ნაკადს: ერთია ჰაგიოგრაფიულ-ეორტალოგიური, მეორე — ბიბლიოგრაფიულ-ისტორიული. ეს უკანასკნელი თავისი არსებით ნამდვილ პოეზიას არ მიეკუთვნება, რადგან ბიბლიოგრაფიული და ისტორიული ფაქტების გალექსვა პოეტურისა და ამაღლებულის განცდას ძნელად შეიძლება ბადებდეს მკითხველში. ამის ნიმუშია X საუკუნის ერთი ბიბლიოგრაფიული ლექსი:

მე, მიქელ მღვდელმან, ბერთას აღზრდილმან

ზეკეპე ბერმან, ესე წმიდა¡

ქვაბისა შვილმან, პავლე მოვიგე.

ეს მინაწერი „საქმე მოციქულთას“ წიგნს დაერთვის. ფორმით იგი მართლაც დასრულებულ, გამართულ სალექსო საზომს წარმოადგენს, აშკარადაა გამოხატული რითმაც და რიტმიც, ამდენად, ლექსად აღიქმება, მაგრამ მისი შინაარსი მხატვრულს არაფერს შეიცავს და პოეზიის ნიმუშადაც ვერ გამოდგება.

ბიბლიოგრაფიული ხასიათისაა „საგალობელნი იადგარნის“ ანდერძიც, რომელიც იოანე-ზოსიმეს მიეწერებოდა, სინამდვილეში კი ვინმე გიორგის უნდა ეკუთვნოდეს. ერთი სტროფი ამ ანდერძისა:

გუნდნი იგი ზეცისანი შენ წმიდასა წმიდათასა

განწყობითნი გიგალობენ.

მე ღირსი შეგივრდები, რათა ვიყო მათ თანავე

შენგან უძაგ.

მკვლევარნი (ნ. მარი, პ. ინგოროყვა, პ. ბერაძე) ამ ანდერძს მიიჩნევენ ქართული მწიგნობრული პოეზიის ადრეულ ნიმუშად და მასში თექვსმეტმარცვლიანი შაირის ჩანასახსაც ხედავენ. ანდერძი როგორც ფორმის, ასევე შინაარსის მხრივ (მასში განდიდებულნი არიან კრებულის საგალობელთა გამომთქმელნი და, საზოგადოდ, გალობის ახალი ტიპის შემომღებელნი) შეიძლება პოეზიას მიეკუთვნოს, მაგრამ ის ფაქტი რომ შესხმა ანდერძს წარმოადგენს, აშკარას ხდის, რომ იგი პოეზიის პრეტენზიით არ შექმნილა. შესხმა მიემართებათ არა წმიდანებს, ან რომელსამე რელიგიურ დღეს, როგორც ეს კლასიკურ საგალობლებშია, არამედ კრებულს, რომელმაც უნდა შეისწავლოს ახალი ტიპის გალობა. ესეც ამოწმებს იმ გარემოებას, რომ ანდერძი ლექსი კი არის, მაგრამ პოეზია — არა.

ჰაგიოგრაფიულ-ეორტალოგიური პოეზია, როგორც ეს სახელწოდებიდანაც ჩანს, თავისი შინაარსით წმიდანთა და დღესასწაულთა თემატიკას უკავშირდება და თავისთავშივე შეიცავს ამაღლებულს. ამდენად, ამ პოეზიის ნიმუშები ესთეტიკურ სინამდვილეს ქმნიან.

ჩვენში არალიტურგიკული პოეზიის არაერთი ნიმუში ითარგმნა. მათგან უნდა დავასახელოთ გრიგოლ ღვთისმეტყველის „აპორიტანი“, იოანე სინელის „კლემაქსი“ და სხვ. არალიტურგიკული პოეზია ქართული ორიგინალური იამბიკოებით გაამდიდრეს ექვთიმე და გიორგი ათონელებმა, ეფრემ მცირემ, იოანე პეტრიწმა, იეზეკიელმა, დიმიტრი მეფემ, იოანე შავთელმა, არსენ ბულმაისიმისძემ, პეტრე გელათელმა და სხვათა. „აღორძინების“ ხანაში კი არ დარჩენილა თითქმის არც ერთი პოეტი, რომელსაც აღნიშნულ ჟანრში კალამი არ ესინჯოს.

მაინც უნდა ითქვას, რომ ქართულმა ეროვნულმა პოეზიამ თავისი მასშტაბები მთელი სისრულით გამოავლინა არა სამოძღვრო–მოთხრობითს, არამედ ლიტურგიკულ პოეზიაში.

ქართული ჰიმნოგრაფიის შესწავლის საქმეს დიდი ამაგი დასდეს ისეთმა თვალსაჩინო მეცნიერებმა, როგორებიც არიან პ. ინგოროყვა, კ. კეკელიძე, გ. იმედაშვილი, ე. მეტრეველი, ა. გაწერელია და სხვანი.

ტექსტები და ლიტერატურა

• K. Kекелидзе, Литургические грузинские памятники в отечественных книгохранилищах и их научное значение; Тиф., 1908; მისივე, „Иерусалимский канонарь VII века”, Тиф., 1918;
• მისივე, Древнегрузинский архиератикон, Тиф., 1912;
• პ. ინგოროყვა, ძველი ქართული სასულიერო პოეზია, 1913;
• მისივე თხზულებათა კრებული, II1, 1965;
• ე. მეტრეველი, ძლისპირნი და ღმრთისმშობლისანი, 1971;
• მისივე, XI საუკუნის ქართული ჰიმნოგრაფიის ისტორიიდან. პუშკინის სახ. ინსტიტუტის შრომები, IX, 1958;
• მისივე, „მეხელის“ და „მეხურის“ გაგებისათვის, კრებულში: შოთა რუსთაველი, ისტორიულ-ფილოლოგიური ძიებანი, 1966;
• გ. იმედაშვილი, ვეფხისტყაოსნის პარალელები X საუკუნის ქართულ ჰიმნოგრაფიაში, ლიტერატურული ძიებანი, II, 1944; მისივე, ქართული კლასიკური საგალობელის პოეტიკის საკითხები, ლიტერატურული ძიებანი, XII. 1959;
• მისივე, ქართული კლასიკური საგალობლის პოეტიკის საკითხები, ლიტერატურული ძიებანი, XIII, 1961;
• მისივე ქართული კლასიკური საგალობლის პოეტური მეტყველების ზოგი საკითხი, კ. კეკელიძისადმი მიძღვნილი საიუბილეო კრებული, 1969.

წყარო

• ქართული მწერლობა: ლექსიკონი-ცნობარი