სეტხი
სეტხი (ეგვ. Šts, Šth, Śwth), ჰელიოპოლისის კოსმოგონიის წევრი, გების და ნუტის შვილი და ოსირისის, ისიდას და ნეფტიდას ძმა. ეგვიპტის ერთ-ერთი უდიდესი და ყველაზე წინააღმდეგობრივი ღვთაება (მისი თავისებურების მაჩვენებელია ისიც, რომ ნუტმა სეთხი, სხვა შვილებისაგან განსხვავებით, „გადმოფურთხებით“ გააჩინა).
თანამედროვე ეტიმოლოგიური სტანდარტებით მისი სახელის მნიშვნელობა დადგენილი არ არის, უცნობია მისი ცხოველიც. ცხოველის უძველესი გამოსახულება II დინასტიით არის დათარიღებული. სხვადასხვა მეცნიერის აზრით, ეს იყო ჟირაფი, ოკაპი, ანტილოპა, ღორი, უძველეს დროში გადაშენებული უდაბნოს თაგვი ან ფანტასტიკური ცხოველი. გამოისახებოდა ამ ცხოველის სახით, ან ანთროპომორფულად, ან ცხოველის თავით. მთავარი საკულტო ადგილი იყო ომბოსი, ზემო ეგვიპტის მეხუთე ნომში.
ომბოსი წინადინასტიური ეგვიპტის უმნიშვნელოვანესი ქალაქი იყო, საიდანაც სეტხს ჰქონდა ეპითეტები „ომბოსელი“ და „ზემო ეგვიპტის ბატონი“. სეტხს ეთაყვანებოდნენ ასევე ქალაქ სუში, ზემო ეგვიპტის XI ნომში (ამ ნომის ნიშანი სეტხის ცხოველი იყო. სუ (ეგვ. Św, ჰერაკლეოპოლისთან), ექიშპებოდა კიდეც ომბოსს, რადგან ისიც „იბრალებდა“, რომ სეტხის დაბადების ადგილი იყო. სეტხს ეთაყვანებოდნენ დასავლეთის უდაბნოს ოაზისებში, დახლესა და ხარგეში. ქვემო ეგვიპტეში სეტხის კულტი არსებობდა II დინასტიიდან დელტის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში და საერთოდ უდაბნოს რეგიონებში.
როგორც საქარავნო გზებთან დაკავშირებული ღვთაება, სეტხი ადრე გახდა უდაბნოს და ავდრის ღმერთი და მოიპოვა წოდებები „დიადი ძალით“ და „დიადი მაგიით“. უდაბნოსთან სიახლოვის გამო, ის გააიგივეს უდაბნოს არაეგვიპტური წარმოშობის ღმერთებთან – ლიბიურ აშთან და არაბეთის უდაბნოს „დასავლეთის ბატონთან“, რომლის სახელიც უცნობია. უდაბნოსთან კავშირმა სეტხს წითელი ფერიც მიანიჭა – ხშირად ის წითელი თვალებით გამოსახებოდა. სეტხის „უცხოელებთან“ დაკავშირება ეგვიპტეში ჰიკსოსების გაბატონების შემდეგაც მოხდა. მათ სეტხი სირიულ ბაალთან, ასევე ავდრის ღვთაებასთან გააიგივეს და ეთაყვანებოდნენ, როგორც საკუთარ ღმერთს. ჰიკსოსების სეტხს სუტეხად მოიხსენიებდნენ და ბაალის თავის სამოსით გამოხატავდნენ. მისი მეუღლე იყო სირიული ქალღმერთი ანატი, რომელსაც ტაძარი ტანისში, ჰიკსოსების დედაქალაქის, ავარისის სიახლოვეს ჰქონდა. ამიტომ სეტხის აღზევება XIX დინასტიის დროსაც მოხდა, რომელიც წარმომავლობით ტანისური იყო.
ცნობილ ტანისის სტელაზე მოთხრობილია, რომ ვეზირად ყოფნის დროს მომავალი ფარაონი, რამსეს I-ის შვილი და რამსეს II-ის მამა, სეტი I ჩამოვიდა ტანისში სეტხის მეოთხასე წელს მისთვის პატივის მისაგებად. ცნობილი არ არის, თუ რას ნიშნავს „სეტხის მეოთხასე წელი“ (სეტხი ამ ტექსტში „ომბოსელად“ არის მოხსენიებული), მაგრამ ცხადია, რომ ამ ოჯახისათვის სეტხი მნიშვნელოვანი ღვთაება იყო. ანასტაზის პაპირუსების (I და II) თანახმად, რამსეს II-ის ქალაქში, პი-რამსესში დასავლეთ ნაწილს „ამონის“, სამხრეთ ნაწილს კი „სეტხის მამულს“ ეძახდნენ. რამსეს II-ის არმიის დანაყოფებს ამონის, რას, პტახის და სეტხის ნაწილები ერქვა. თვითონ რამსეს II-ს ადარებდნენ სეტხს.
სეტხი, როგორც ძლიერი მებრძოლი და ჯადოქარი, გვევლინება რას მხსნელად მისი ღამით მიწისქვეშეთში მოგზაურობის დროს. იგი გადაარჩენს რას და მის ბარკაში მსხდომთ დიდი გველისაგან, ვიწრო გასასვლელში დასავლეთის მთასთან (მისი ამ როლში უძველესი მოხსენიებაა „მკვდართა წიგნის“ 108 თავში, რომელიც ჰერაკლეოპოლისური პერიოდით არის დათარიღებული. სეტხის ეს სახე ნასესხები აქვს რამსეს III-ს თავისი მოსახსენიებელი ტაძრის კედლის გამოსახულებაში, სადაც ფარაონი ზღვის ხალხებს ამარცხებს. როგორც რას მშველელი, სეტხი ხდება „სიცოცხლის ბატონი მზის ბარკის წინ“, „ის, ვინც რას უყვარს“ და „რას შვილი“.
სეტხს კიდევ ერთი უმნიშვნელოვანესი პოლიტიკური როლი გააჩნდა: იგი იყო ერთადერთი ღმერთი, რომელიც ექიშპებოდა ხორს, როგორც ფარაონთან და სახელმწიფოსთან ასოცირებულ ღვთაებას. ამ ბრძოლაში სეტხი მარცხდება და აქედან გამომდინარეობს მისი უარყოფითი თვისებებიც. როგორც „ზემო ეგვიპტის ბატონი“, იგი უპირისპირდება ხორს, რომელთანაც ქვემო ეგვიპტე იყო ასოცირებული. ორ ღმერთს შორის ერთიანი ეგვიპტისათვის ბრძოლა მრავალ ტექსტშია ასახული (ერთ-ერთი ყველაზე სრული ვარიანტისათვის იხ. Junker, 1941). ეგვიპტის პირველივე ფარაონი „ხორი“ იყო, მაგრამ II დინასტიის დროს მომხდარი (დღეს ჩვენთვის ბუნდოვანი) არეულობების დროს დინასტიის მეოთხე ფარაონი პერიბსენი წარმოდგენილია, როგორც „სეტხი“, ხოლო ბოლო ფარაონი ხასეხემუი როგორც „ხორი და სეტხი“. III დინასტიიდან ფარაონი უკვე საბოლოოდ „ხორი“ ხდება, მაგრამ ამის შემდგომაც ეგვიპტის დედოფლის ერთ-ერთი წოდება იყო „ის, ვინც ხორს და სეტხს (ე.ი.ფარაონს) ხედავს”.
ხორს და სეტხს ერთად მოიხსენიებდნენ, როგორც „ორივე ბატონს“, ისინი ხშირად გამოისახებოდნენ, როგორც ადამიანი ორი – ხორის და სეტხის – თავით. მითოლოგიაში ეს ბრძოლა, რომლის ისტორიულ ასპექტზე პრაქტიკულად არაფერია ცნობილი, უფრო სრულად არის გადმოცემული. პირამიდების ტექსტებში, სადაც ქრონოლოგიურად არაერთგვაროვანი ტექსტების უზარმაზარ ნაკრებთან გვაქვს საქმე, სეტხის, ოსირისის და ხორის „ურთიერთობის“ სხვადასხვა ფაზებია ასახული. ზოგიერთ გამონათქვამში სეტხი და ოსირისი „მეგობრულ“ ურთიერთობაში არიან; სხვა გამონათქვამებში მოთხრობილია სეტხის მიერ ოსირისის მკვლელობის და ხორის მიერ შურისძიების შესახებ. იქვე, ღმერთები ასამართლებენ ხორს და სეტხს და მთელ მემკვიდრეობას ხორს გადასცემენ. და მაინც, მთელი ისტორიის მანძილზე, ხორი და სეტხი ერთად მონაწილეობდნენ პოლიტიკური დატვირთვის მქონე რიტუალურ ცერემონიებში (მაგ, „ორი ქვეყნის გაერთიანების ცერემონიაში). არც ერთ სხვა ღმერთს არ ჰქონია ეს პოლიტიკური დატვირთვა და არ ყოფილა გაიგივებული ეგვიპტის რომელიმე ნაწილთან.
ახალი სამეფოს დასასრულიდან, როცა მითი ოსირისის და ისიდას შესახებ საოცრად პოპულარული ხდება, სეტხი თანდათან იკრებს უარყოფითი ღმერთის თვისებებს, რაც კიდევ უფრო გამოკვთილი ხდება ეგვიპტის ასურელების და შემდგომ სპარსელების მიერ დაპყრობის დროს. სეტხი, არაეგვიპტურ ღვთაებებთან და უცხო ქვეყნებთან ასოციაციის გამო, არა მარტო ხორის მოწინააღმდეგე და ოსირისის მკვლელი, არამედ სახელმწიფოს მტერი ხდება. ტაძრებში შეიწირებოდა წითელი ხარი, რომელიც სეტხს განასახიერებდა და ღორი, რომელთანაც სეტხი იყო ასოცირებული, ტაბუდ გადაიქცა ხორის კულტში სეტხის მოხსენიება. მიუხედავად ასეთი ვითარებისა, სეტხი ეგვიპტური რელიგიის ისტორიის ბოლომდე ინარჩუნებს დიდი ღვთაების თვისებებს.
ჩვ.წ.-მდე IV საუკუნის ე.წ. ბრემნერ-რინდის პაპირუსში სეტხი ისევ აპოპის მკვლელად და რას მხსნელად გვევლინება. იგი ბოლომდე რჩება ჰელიოპოლისის ენეადის წევრი (უნდა აღინიშნოს, რომ ხორი ამ კოსმოგონიის წევრი არ იყო). სეტხი იყო ასევე ერთ-ერთი იმ ხუთი დიდი ღმერთიდან, რომლებიც ე.წ. ეპაგომენალურ დღეებში დაიბადნენ. დიდი დათვის თანავარსკვლავედს ეგვიპტელები „სეტხის ბარკალს“ ეძახდნენ.
