გელათი

გელათის მონასტერი

გელათის მონასტერი − (ინგლ. Gelati Monastery), (XII ს., მეოთხედი), სამონასტრო კომპლექსი დასავლეთ საქართველოში, ქუთაისიდან 11 კმ.-ზე. შემოქმედის მონასტრის გულანის კვინკლოსსა და გელათის ქრონიკაში არსებული მონაცემების მიხედვით, მონასტრის მშენებლობა 1106-1126 წწ. მიმდინარეობდა.

ისტორია

დავით აღმაშენებელი თავის ანდერძში (1125) პირდაპირ აღნიშნავს, რომ მას დაუმთავრებელი რჩება გელათის მონასტერი და ავალებს შვილს დემეტრეს მის დასრულებას. „ხოლო დამრჩა მონასტერი სამარხავი ჩემი და საძვალე შვილთა ჩემთა უსრულად და წარმყუა მისთვისცა ტკივილი სამარადისო, იგი შვილმან ჩემმან მეფემან დიმიტრი სრულჰყოსა ყოველითურთ საუკუნოდ ჩემთვის და მისთვის და მომავალთა ჩემთათვის“.

მეფე დავით IV-ს თანამედროვე ისტორიკოსი გელათის მონასტერს „მეორედ იერუსალემად და სხუად ათინად“ იხსენიებს. აქედან გამომდინარე, მონასტრის სახელი „გელათი“ თუ „გაენათი,“ შესაბამისად ახლის დაბადებას, ახლის ამობრწყინებას უნდა ნიშნავდეს. გელათის მონასტერი აშენებისთანავე საქართველოს მეფეთა საძვალედ გამოცხადდა. აქ იკრძალებოდნენ ერთიანი საქართველოს მეფეები. საქართველოს სამეფო-სამთავროებად დაშლის შემდეგ გელათი იმერეთის მეფეთა საძვალედ იქცა.

აღსანიშნავია, რომ იმ დროს, როდესაც იწერებოდა დავითის ცხოვრების ისტორია, ძირითადი სამუშაოები გელათში დასრულებული იყო, ღვთისმშობლის ტაძრის სახურავიც უკვე დამთავრებული და სამონაზვნო ცხოვრებაც დაწყებული. ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ჯერ კიდევ 1118 წ. გელათში დაკრძალეს სამეფოს მწიგნობართუხუცესი გიორგი ჭყონდიდელი.

გელათის ტაძრის საბოლოო დასრულება და კურთხევა დავითის შვილის ეპოქას ეკუთვნის. XIII ს. ისტორიკოსი წერს: „დემეტრე მეფე ბელტის ციხეს მიიცვალა და გელათს წარიყვანეს მისგანვე კურთხეულსა ახალსა მონასტერსა“. ღვთისმშობლის ეკლესიის საკურთხევლის კონქის მოზაიკა ამ მეფის დროს არის შესრულებული.

სამონასტრო-მწიგნობრული მოღვაწეობა გელათში ღვთისმშობლის ტაძრის დამთავრებამდე გაუჩაღებიათ. ცნობილია, რომ გამოჩენილი ქართველი ფილოსოფოსი არსენ იყალთოელი, კონსტანტინოპოლის მანგანის აკადემიაში სწავლამიღებული, 1114 წ. გელათის აკადემიაში ჩავიდა სამუშაოდ (შემდეგ იქედან შიომღვიმის მონასტერში გადავიდა). XIII ს-ის დამდეგს, საქართველოში მეორედ ჩამოსული იოანე პეტრიწიც იქ დაემკვიდრა („დაემკვიდრა კელინსა შინა გაენათისასა“ და სხვ.).

საბუთების ნაკლებობა საშუალებას არ იძლევა უწყვეტი თანმიმდევრობით გავაყოლოთ თვალი გელათის ისტორიას.

უამრავი შემოსევისა და შიდაფეოდალური ბრძოლის მიუხედავად, გელათი ფიზიკურად გადარჩა და მნიშვნელოვანი როლი ამაში მისმა გეოგრაფიულმა მდებარეობამ შეასრულა. როგორც წყაროები მიუთითებენ, იგი მხოლოდ ორჯერ გამხდარა თავდასხმის ობიექტი. ამ საგარეო ფაქტორს გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა მისი კულტურულ-სამეურნეო ცხოვრებისთვის.

აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ სწორედ ასეთი დაცულობის გამო გელათი ძვირფასეულობისა და ეროვნული სიწმინდეების გადასახიზნავ ადგილადაც იყო მიჩნეული. ამიტომ მოხვდა იქ XII ს-ში სამხრეთ საქართველოდან გადმობრძანებული განთქმული ხახულის ღვთისმშობლის ხატი (XI-XII ს.), ასევე XVI ს-ის II ნახევარში გადმობრძანებული აწყურისა და ბიჭვინთის ღვთისმშობლის ხატები. მოგვიანებით, ა. იევლევის (1651) ცნობით, გელათის ღვთისმშობლის ტაძარში ინახებოდა ჯვრებითა და ძვირფასი ქვებით შემკული ოქროს გვირგვინები, რომლებიც ქართველ მეფეთა კუთვნილება იყო.

გელათი XII-XIII ს-ში ერთ-ერთი ძლიერი კულტურული და სამეურნეო-ეკონომიკური ცენტრი იყო. ფილოსოფიურ-ლიტერატურული ხასიათის მრავალი თხზულება, რომლებიც ამშვენებს ძველ ქართულ მწერლობას, სწორედ ამ დროს დაიწერა გელათის აკადემიაში.

ექვთიმე ღვთისკაცის (თაყაიშვილი) ვარაუდით, გელათში უნდა შექმნილიყო სამართლის წიგნი, რომელიც დედნის პირის სახით ხელში ჰქონია ვახუშტი ბატონიშვილს და ვრცლად შეუტანია თავის ისტორიაში. გელათში უნდა დაწერილიყო ცნობილი „ხელმწიფის კარის გარიგებაც“.

ამ ხანაში საერთაშორისო პოლიტიკურ ასპარეზზე არსებითი ხასიათის ცვლილებები მოხდა, რამაც უდიდესი გავლენა იქონია საქართველოს მთელ მომდევნო ისტორიაზეც.

ამავე პერიოდიდან, საქართველოს პოლიტიკური დაშლილობის შემდეგ, გელათი იმერთა მეფეების საკუთრებად იქცა. მათ გ. საკმაოდ დაკნინებული და დაზარალებული გადაიბარეს. ძველი მეფეების სამარხები მივიწყებული, ეკვდრები კი დაცარიელებული იყო.

გამეზობლებული ოსმალეთი დასავლეთ საქართველოს რამდენიმე მხრიდან უტევდა.

1510 წ. ოსმალთა დიდი ჯარი სელიმის მეთაურობით სამცხეზე გავლით დასავლეთ საქართველოს შეესია. 23 ნოემბერს მტერმა მოაოხრა სოფლები და ქალაქი ქუთაისი, ცეცხლი წაუკიდა შესანიშნავ ბაგრატის ტაძარს (XI ს.) და გელათს.

იმერეთის მეფე ბაგრატ (III) ალექსანდრეს ძემ (1510-1565) ამ აოხრების გამო გელათში დიდი მასშტაბის აღდგენითი სამუშაოები ჩაატარა. მონასტრის ეკონომიური მდგომარეობის გაუმჯობესების მიზნით მან გელათს შესწირა მრავალი ახალი მამული, დაუმტკიცა ძველიც, რომლებიც დროთა ვითარებაში მონასტერს დაეკარგა და გაპარტახებულიყო. მეფემ აგრეთვე იზრუნა ტაძრების კაპიტალურ განახლებაზე.

მონასტრის ნაგებობათა შორის აღდგა დიდი ხნის გაუქმებული წმ. გიორგის ეკლესია. მას მრავალი ახალი მამული ებოძა. მოიხატა წმ. გიორგისა და ღვთისმშობლის ტაძრების კედლები. ეს მხატვრობა დღეს ნაწილობრივაა შემონახული. ბაგრატის დროსვე გაუკეთებიათ ქვის კანკელი და სამკვეთლოს მაგიდა. 1527 წ. მეფემ განაახლა მონასტრის ახლოს მდებარე მთავარანგელოზის ეკლესიაც, რომელიც ჯერ კიდევ დიდი ხნით ადრე საფუძვლამდე ყოფილა დანგრეული (ამჟამად მისი ადგილმდებარეობა უცნობია). ამ საქმიანობათა გამო ძველი წყაროები ბაგრატს გელათის „მეორედ აღმაშენებელს“ უწოდებენ. ბაგრატთან ერთად გგლათს აშენებდნენ მისი თანამედროვენი: გაენათელი ეპისკოპოსი მელქისედეკი (საყვარელიძე) და დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსი ევდემონი (ჩხეტიძე). ეს პირები, როგორც მაშენებლები, მოხსენიებულნი არიან არა მხოლოდ წერილობით წყაროებში, არამედ ღვთისმშობლისა და წმ. გიორგის ტაძრების მემორიალურ წარწერებსა და ფრესკებზე.

გელათის ისტორიაში მნიშვნელოვან მოვლენად უნდა ჩაითვალოს ბაგრატ III-ის მიერ XVI ს. 20-იან წლებში იქ საეპისკოპოსო კათედრის დაარსება.

XVI ს. II ნახევარში ბიჭვინთიდან გელათში ინაცვლებს დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის რეზიდენცია. კათოლიკოსის გელათში გადასვლა გამოწვეული იყო ოსმალთა ხშირი შემოსევებით აფხაზეთში და ამ მხარის თანდათანობითი ისლამიზაციით. საკათოლიკოსოს მთელი მოძრავი ქონება (ხელნაწერი წიგნები, ხატები და სხვ.) გელათში გადაიტანეს. მეფეებმა კათოლიკოსს წმ. გიორგის ეკლესია უბოძეს, რომელიც ამიერიდან საკათოლიკოსო ტაძრად მიიჩნეოდა.

დასავლეთ საქართველოს („აფხაზთა“) ეკლესიის უმაღლესი მესაჭის გადასვლამ კიდევ უფრო გაზარდა გელათის პოლიტიკური მნიშვნელობა. კათოლიკოსთან ერთად იქ ეპისკოპოსიც იჯდა (კათედრა ღვთისმშობლის ეკლესია). ეს ორი უმაღლესი საეკლესიო თანამდებობა ჩვეულებრივად სხვადასხვა პირს ეჭირა ხოლმე, მხოლოდ ორჯერ მოხდა მათი გაერთიანება ერთი პირის ხელში.

XVI ს. II ნახევრიიდან დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსები იკრძალებოდნენ გელათის წმ. გიორგის ეკლესიასა და ღვთისმშობლის ეკლესიის ჩრდილოეთ მინაშენში, სადაც შემონახულია რამდენიმე კათოლიკოსის გამოსახულება და კედლისა და საფლავის ქვების წარწერები.

მეფე გიორგი ბაგრატის ძეს (1565-1583) და მის თანამედროვე გაენათელ ეპისკოპოს ანტონს (1565-1568) ნაყოფიერად უმოღვაწიათ გელათისთვის, მოუხატვინებიათ ღვთისმშობლის ტაძრის ერთი ნაწილი, მისი ჩრდილოეთი კარიბჭე, წმ. გიორგის ეკლესიის ნაწილი და სხვ. ყოველივე ეს ასახულია კედლის წარწერებში.

XVII ს. შუა წლებში, 1650 და 1651 წელს, იმერეთის მეფის კარზე მყოფ რუს ელჩებს, ტოლოჩანოვსა და იევლევს, ორჯერ მოუნახულებიათ გელათი და დაწვრილებით აღუწერიათ იგი დღიურებში. აღწერილობიდან ირკვევა, რომ გელათს მაშინ დაწინაურებული მდგომარეობა ჰქონია. საუცხოოდ მოწყობილ სადგომებში მილებით შეყვანილი ყოფილა წყაროს წყალი. ელჩებს იქ უნახავთ ძალზე მდიდარი სალარო, წიგნსაცავი, ოქრომჭედლობის იშვიათი ნიმუშები ხატების სახით და სხვ. გაენათელ მიტროპოლიტ ზაქარია ქვარიანს მათთვის უთქვამს, რომ იმ წიგნთსაცავში ინახებოდა: „ძველი აღთქმის, დაბადების წიგნები, აგრეთვე წმინდა მამათა ცხოვრებისა და ბერძენთა და იმერთა კეთილმსახურ მეფეთა გამარჯვებების აღწერილობანი“. აღსანიშნავია, რომ ელჩების გელათში ყოფნისას უკვე აღარ არსებობდა აკადემია, მის შენობაში კი ბერების სატრაპეზო იყო მოწყობილი.

XVII ს. II ნახევარში იმერეთის საერთო ეკონომიკურ-პოლიტიკური მდგომარეობა სავალალო იყო, სამეფო ხელისუფლება – დამცრობილი და დასუსტებული. გარეშე მტერი, ოსმალეთი, ხშირად არბევდა ქვეყანას; ტყვეთა სყიდვას (ქართველის ოსმალოზე გაყიდვას) უდიდესი გასაქანი მიეცა. ფეოდალები იტაცებენ სამეფო და საეკლესიო მამულებს. ასეთ ვითარებაში გელათს აღარ გააჩნდა ძლიერი დამცველი მეფის სახით და ცხადია, იგი ვერ შეინარჩუნებდა წინანდელ შეძლებულ მდგომარეობას.

მიუხედავად მძიმე პოლიტიკური და ეკონომიკური მდგომარეობისა, XVIII ს-ში მნიშვნელოვანი ნაბიჯები გადაიდგა გელათის აღორძინებისთვის, ძველი და გაუქმებული ეკვდრები მეფეთა საძვალეებად მოეწყო, დაიბრუნეს დაკარგული ყმა-მამულები, განხორციელდა ახალი შეწირულებანი და ა.შ.

XVIII ს. დასაწყისში იმერეთის მეფემ გიორგი VI-ემ (1703-1720) განაახლა ღვთისმშობლის ეკლესიის მაცხოვრის გაუქმებული ეკვდერი. 1730 წ. იმერეთის მეფე ალექსანდრე V-ემ საფუძვლიანად აღადგინა ღვთისმშობლის ეკლესიის სამხრეთით მდებარე ეკვდერი, რომელსაც ახალი სახელწოდება მიანიჭა – „წმ. ანდრია მოციქულისა“ – და თავის სამარხად მოაწყო. 1760 წ. გაენათელმა იოსებმა (ბაგრატიონი) ღვთისმშობლის ეკლესიაში ხელახლა ააგო ქვის სამიტროპოლიტო ტახტი. (ძველად ეს ტახტი მარმარილოსი იყო).

1759 წ. 10 აგვისტოს გელათს ლეკები შემოესივნენ და ცეცხლი წაუკიდეს ტაძარს: „ამავე ქრონიკონსა იმერეთს ლეკის ლაშქარი მოვიდა, მრავალი სული ქრისტიანენი იშოვეს, გელათი და სუჯუნის საყდარი დასწვეს ი-სა აგვისტოსა“.

ენერგიულად ზრუნავდა გელათის აღდგენისთვის მემამულეობის სოლომონ I (1756-1784).

იმერეთის უკანასკნელმა მეფე სოლომონ II-მ (1784-1810) და გელათის უკანასკნელმა ეპისკოპოსმა წმ. ექვთიმემ (ეფთვიმე გაენათელი, შერვაშიძე, 1746-1822), აღადგინეს წმ. ნიკოლოზის გაუქმებული ეკლესია.

თუ რამდენად საფუძვლიანად მოხდა გელათის აღდგენა XVIII ს-ში, ამას მოწმობს ის, რომ გელათს XIX ს. დასაწყისისთვის უკვე საკმარისად დიდი ქონება ჰქონდა: 42 სოფელი, 395 კომლი (1.483 მამრ. სული) და 2038 მანეთი ფულადი შემოსავალი.

იმერეთის სამეფოს გაუქმებამ (1810) და იმ მხარეში გატარებულმა საეკლესიო რეფორმებმა ძირეულად შეცვალა გელათის მონასტრის მდგომარეობა. უპირველესად ცვლილებები შეეხო მონასტრის მართვა-გამგეობას. რუსული საეკლესიო მმართველობის შემოღებამდე გელათი ავტონომიური უფლებებით სარგებლობდა, საერთო მმართველობა და ზედამხედველობა გაენათელ ეპისკოპოსს ეკუთვნოდა. 1820 წლიდან დაწესდა მონასტრის წინამძღვრის თანამდებობა და გელათის მონასტერი რუსეთის იმპერიის სხვა მონასტრების მსგავსად რუსეთის წმ. სინოდის მიერ დაწესებული რეგლამენტის შესაბამისად არსებობდა.

ამიერიდან მონასტრის კრებულს საეკლესიო ხაზინა ინახავდა. 1821 წ. 19 ნოემბერს დამტკიცებული ბრძანებით, გელათის მონასტერს არსებობისთვის წელიწადში უნდა მიეღო 1700 მანეთი (თანხის ეს რაოდენობა შემდგომ ხანებში იცვლებოდა). ეგზარქოსობის დროს მონასტრის კრებულის შტატმა რამდენჯერმე განიცადა ცვლილება და მისი ბოლო რეგლამენტირება მოხდა 1822 წ. შეიცვალა მონასტრის მიწათმფლობელობისა და მეურნეობის სისტემაც. XIX ს. 20-იან წლებამდე მონასტერი 54 სოფელში (იმერეთსა და რაჭაში) 574 ყმა-გლეხს და საკმაოდ დიდ მამულებს ფლობდა. ეს სისტემა ათწლეულების განმავლობაში თანდათან იცვლებოდა და 1871 წ. ყველაფერი დასრულდა მონასტრის მთელი ქონების ხაზინისთვის გადაცემით.

ეგზარქოსობის პერიოდში გელათის მონასტერს ჰყავდა 17 წინამძღვარი. 1820 წ. აპრილიდან პირველი იყო არქიმანდრიტი ნიკოლოზი (ჩხეიძე, 1820-1838), რომელსაც ევალებოდა ქუთაისისა და ვაკის ოლქების საეკლესიო ქონების და მოსახლეობის კამერალური აღწერა. მონასტრის მეორე წინამძღვარი იყო იღუმენი სვიმონი (ლორთქიფანიძე, 1838-1841). 1841-1844 წწ. გელათის მონასტერს წინამძღვრობდა არქიმანდრიტი ექვთიმე (წულუკიძე), რომელიც მოგვიანებით ეპისკოპოსი გახდა და განაგებდა ჯერ გურიის (1844-1853), ხოლო შემდეგ იმერეთის (1853-1856) ეპარქიებს. 1844 წ. ივნის-დეკემბერში მონასტრის წინამძღვრის მოვალეობას ასრულებდა მღვდელ-მონაზონი ნიკოლოზი (ნიჟარაძე). 1845 წ. დეკემბრიდან 1852 წ. სექტემბრამდე მონასტრის წინამძღვარი იყო არქიმანდრიტი სვიმონი (წულუკიძე), რომლის დროსაც გელათში ჩატარდა დიდი აღდგენითი-სარემონტო სამუშაოები. 1852 წ. სექტემბრიდან 1853 წ. აგვისტომდე მონასტრის წინამძღვრის მოვალეობას ასრულებდა ჯერ არქიმანდრიტი იოანე (იოსელიანი), ხოლო 1853 წ. აგვისტოდან იმავე წლის ნოემბრამდე იღუმენი იოასაფეტი (ფურცელაძე). შემდეგი წინამძღვრები იყვნენ არქიმანდრიტი თეოფანე (გაბუნია, 1853-1854), მღვდელ-მონაზონი ალექსანდრე (ოქროპირიძე, 1854-1855), არქიმანდრიტი გაბრიელი (ტუსკია, 1855-1859), არქიმანდრიტი ნიკოლოზი (ნიჟარაძე, 1859-1860), არქიმანდრიტი ონიფანტე (ნადირაძე, 1860-1865), არქიმანდრიტი ბესარიონი (დადიანი, 1866-1874), (1871 წ. ნოემბრიდან 1872 წ. ივნისამდე მონასტრის წინამძღვრის მოვალეობას ასრულებდა მღვდელ-მონაზონი ნიკიფორე კანდელაკი). ყველაზე ხანგრძლივად მონასტერს წინამძღვრობდა არქიმანდრიტი სერაპიონი (ახვლედიანი), რომელიც თითქმის 30 წლის მანძილზე ხელმძღვანელობდა მონასტრის კრებულს (1875 წ. 18 აპრილიდან 1904 წ. 4 სექტემბრამდე) და რომლის დროსაც მონასტრის ტერიტორიაზე აიგო ეპისკოპოსის და წინამძღვრის სახლები, სენაკები ბერებისთვის, შეკეთდა ტაძრები. მონასტრის წინაშე დიდი დამსახურებისთვის, 1911 წ., 101 წლის ასაკში გარდაცვლილი სერაპიონი, დაკრძალეს მონასტრის მთავარი ტაძრის შიგნით. არქიმანდრიტ სერაპიონის შემდეგ გელათის მონასტრის წინამძღვარი იყო არქიმანდრიტი ნიკოლოზი (ნამორაძე, 1904-1906 და 1917-1918), რომელიც მეფის საწინააღმდეგო, რევოლუციური მოძრაობის მხარდაჭერის გამო გაათავისუფლეს წინამძღვრობიდან, 1906-1911 წლებში მონასტერს წინამძღვრობდა არქიმანდრიტი ნიკიფორე (კანდელაკი). 1912 წ. 11 აპრილს, ძველი ტრადიციის გათვალისწინებით, მონასტრის წინამძღვრად დაინიშნა იმერეთის ეისკოპოსი გიორგი (ალადაშვილი), რომელიც 1917 წლის 1 მაისამდე განაგებდა გელათს მონასტერში მყოფი ნაცვლის, („ნამესტნიკის“) იღუმენ ანთიმოზის (რობაქიძე) მეშვეობით.

XIX ს-ისა და XX ს-ის დასაწყისში მონასტერი რამდენჯერმე გაიძარცვა. მათ შორის მონასტრის ორმა – 1859 წ. 19 მაისის და 1904 6. 19 ივლისის ძარცვამ განსაკუთრებული ზარალი მიაყენა არა მხოლოდ მონასტერს, არამედ ზოგადად ქართულ კულტურას – დაიკარგა ქართული ხელოვნების ბევრი მნიშვნელოვანი ძეგლი, რომელთა შორის იყო ღვთისმშობლის ხატი, რომელიც ხახულის კარედის სახელით არის ცნობილი. მღვდელ-მონაზონ ისააკის თქმით (იგი მომსწრე იყო ამ მოვლენისა), შეუძლებელია გატაცებულ სიწმინდეთა შეფასება. ამავე მღვდელ-მონაზონს მოცემული აქვს სია გატაცებული ნივთებისა: „ხატი ყოვლადწმიდისა ხახულისა მღთის მშობლისა თჳსით სამკაულითურთ. ესე მრავალთა სმენილ არს, ხატი ესე ყოვლადწმიდისა მღთის მშობლისა მხატვრობითა ხელოვნებისათა დახატულ არს ლუკა მახარებლისა მიერ, ფიცარსა ზედა მას, რომელსაც ზედა იშვა თანადაუსაბამი მამისა ხორცითა იესუ, ძე მღთისა. ხოლო თჳთ სძითა ყოვლადწმიდისა მღთის მშობლისათა შემზადილ იყო წამალი იგი მხატვრობისა, ვითა ცხოვრება მისი მოგვითხრობს. და სამკაული მას ზედა დიდი მეფის დავით აღმაშენებლის მიერ, რომელიც კეისრისაგან მოეძღვნა მარგალიტითა თლვითა და ანთრაკითა, რომელ ვერცა რიტორთა და ფილოსოფოსთა შესაძლებელი არს ნივთთა მათთა ფასდადებად, ხოლო რაოდენიმე თამარ მეფისა მიერცა შეწირულნი ნივთნიცა მას ზედა და ყოვლად მეფეებთაგანაც შეწირულნი ნივთნი, ხოლო სამნი იგი თვალნი შეწირულნი დავით აღმაშენებლის მიერ შუბლისათანა იყო ყოვლად წმიდისა, რომელ მხილველნი ყოველნი განკვირვებულ იყვნენ და არცა თანა სწორი მათსა პოვნილ არს. რომელთა სახელები ესე არს: ობოლი კედრულა და მედეკა... და აწცა რომელნიცა ნივთნი მას დღესა მიტაცებული იქმნა მონასტერსა ამას გაენათისასა ესე არს: საყდარი ქრისტესი რაოდენიმე წილი თჳს ოქროს ჭურჭლითა და მას ზედა დაბმული ვერცხლის ჯაჭვითა და ოდეს შობასა უფლისასა აღმოსავლით მოიწივნენ მოგვნი ახლად შობილისა უფლისა ძღვნისა შეწირვად და შეწირეს მას ოქრო, გუნდრუკი და მური, ხოლო ოქროთი იგი სრულიად მონასტერსა შიდა დასვენებულ იყო წინაშე მღვთისმშობლისა, სუდართა თანა დიდძალთა ნივთთაგან შემკული, რომელსაც აქვნდა სიგრძე და სივრცე უმეტეს ხუთისა ვერშოკისა. და დიდისა მეფისა სოლომონის ძისა ალექსანდრეს მიერ ჩღპ (1780) წელსა შინა შეწირულნი ფეშხუმი, კამარა და კობძი. ხოლო ვერცხლისა ტაკუკი ორი, ნალბაქი ვერცხლისა სამი და სასანათლე ვერცხლისა ორი და ამასთანავე ერთი ფრიად დიდი კანდელი ვერცხლისა. ყოველნივე ნივთნი ზემოაღწერილნი ერთბაშად მოტაცებულ არს“.

1904 წ. ივლისში, მონასტრის დაყაჩაღებისას, გაიტაცეს შემდეგი ნივთები (ეპისკოპოს ლეონიდეს მიერ აღნუსხული დარბევის მეორე დღეს): „1) ბეჭედი დავით აღმაშენებლისა; 2) ოქროს ბარძიმი, თვლებით მოჭედილი; 3) სარტყელი, ძვირფასი თვლებით მორთული; 4) ოქროს პანაღეა; 5) ორი ვერცხლის ბარძიმი და ვერცხლის სტაქანი. ფულად კი 252 მანეთამდის“. გელათიდან გატაცებული საეკლესიო განძეულობის მოძებნა, დამნაშავეთა დადგენა და დასჯა ვერ მოხერხდა.

ავტოკეფალიის გამოცხადების შემდეგ, 1917 წ. 19 აპრილს, გელათის მონასტრის ძმობამ თავის წინამძღვრად გარეჯის წმ. იოანე ნათლისმცემლის მონასტრის წინამძღვარი, არქიმანდრიტი ნაზარი (ლეჟავა) აირჩია, რომელიც იმავე წლის 5 მაისს დაამტკიცა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრემ, ეპისკოპოსმა ლეონიდემ (ოქროპირიძე), თუმცა იმავე თვეში მან ეს რეზოლუცია გააუქმა. 1917 წ. ივნისში ქუთაისში სამღვდელოების დროებითმა აღმასრულებელმა კომიტეტმა რუსეთში მყოფ არქიმანდრიტ ამბროსის (ხელაია) შეატყობინა, რომ იმერეთის სამღვდელოებამ იგი აირჩია გელათის მონასტრის წინამძღვრად. ამაზე არქიმანდრიტი ამბროსი დეპეშით იტყობინებოდა: „ამჟამად საქართველოს ავტოკეფალიური ეკლესიის დელეგაციას პეტერბურგში მივდევ, დავბრუნდები და გელათის წინამძღვრობას მივიღებ“, თუმცა ეს პოსტი მას არ ჩაუბარებია. მთელ ამ პერიოდში, 1917 წ. 1 მაისიდან 19 აგვისტომდე, ვიდრე ოფიციალურად წინამძღვარი დაინიშნებოდა, მონასტერს განაგებდა არქიმანდრიტი ანთიმოზი (რობაქიძე), ხოლო 1917 წ. 19 აგვისტოდან 13 ოქტომბრამდე იღუმენი დოროთე (მაჭავარიანი). 1917 წ. 13 ოქტომბერს გელათის მონასტრის წინამძღვრად საქართველოში ახლად დაბრუნებული არქიმანდრიტი ნიკოლოზი (ნამორაძე) დაინიშნა, რომელიც მონასტერს 1918 წ. დეკემბრამდე განაგებდა. 1919 წ. იანვრიდან აგვისტომდე მონასტრის დროებითი მმართველი იყო მღვდელ-მონაზონი ზენონი (მენაბდე). 1919 წ. აგვისტოდან კი მონასტრის ბოლო წინამძღვარი გახდა არქიმანდრიტი ნესტორი (ყუბანეიშვილი).

1919 წ. მთავრობამ გელათის მონასტერს კუთვნილი მამულები, ტყე, საყანე ადგილები და წისქვილი ჩამოართვა. მას მხოლოდ ერთი ნორმა მიწა დაუტოვეს, რომელშიც შედიოდა მონასტრის ეზო, გზა და მცირე ადგილი. ბერები უმძიმეს მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ. 1920 წ. არქიმანდრიტი ნესტორი იძულებული გახდა გაეყიდა მონასტრის ის შეწირულება, რომელიც საეკლესიო მსახურებაში არ გამოიყენებოდა და ისტორიული მნიშვნელობის არ იყო. სწორედ ამ ამბავს მოჰყვა გაზ. „საქართველოში“ ცილისმწამებლური წერილი, თითქოს გელათის მონასტერი ბერებმა გაძარცვეს და იქ არსებული ნივთები ბაზარზე გაყიდეს.

1921 წ. 1-7 სექტემბერს გელათის მონასტერში ჩატარდა საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის მესამე საეკლესიო კრება, რომელზეც კათოლიკოს-პატრიარქად ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი ამბროსი (ხელაია) აირჩიეს. ამ კრებაზე გადაწყდა, რომ გელათის მონასტერში დაწესებულიყო ზოგადი (კინოვიალური) ცხოვრება. 1922 წ. 26 აპრილს შეიკრიბა მონასტრის ძმობა და გადაწყდა, რომ შემოდგომიდან შესდგომოდნენ ახალ ცხოვრებას. საბუთს ხელს აწერდა მონასტრის მთელი ძმობა.

1923 წ. 6 მარტს მონასტერში ჩატარდა ადგილობრიი კრება, სადაც გადაწყდა მონასტრის ქონების მოვლა-დაცვის საკითხი და სამონასტრო საქმეები განაწილდა:
„1) წინამძღვარმა უნდა აწარმოვოს მიწერ-მოწერა მონასტრის საქმეების შესახებ, როცა დაისაჭიროვოს საქმემ, მოეხმაროს ეკონომოსს წიგნის წარმოებაში, თვალყური ადევნოს ღვთისმსახურებას და სხვა სამონასტრო საქმეებს;
2) ეკონომოსმა, მღვდელ-მონაზონმა ათანასემ (ზაქარიაშვილი) დაიცვას ეკლესიის ქონება, აწარმოვოს შესავალ-გასავლის წიგნი, მოუაროს ფუტკარს და წისქვილს;
3) იღუმენმა მათემ (ბერეკაშვილი) აცხოს სეფისკვერი;
4) მღვდელ-მონაზონ ეპიფანეს (ხონელია) მიენდოს გალავნის დიდი კარების და რკინის კარების გასაღებები და თავის-თავის დროზე გააღოს და დაკეტოს;
5) მღვდელ-მონაზონ სილოვანეს (ჭირაქაძე) დაევალოს ეკლესიაში ღვთისმსახურების დროს წიგნების კითხვა;
6) მღვდელ-მონაზონ დოდოს (სვანიძე) ევალება ჩიხაოს მოვლა და ღამე გამთევ სტუმრების და მლოცველების მიღება;
7) მღვდელ-მონაზონ ექვთიმეს (კერესელიძე) ევალება მორჩილ იოსებ ლეჟავასთან ერთად მონასტრის ეზოს დასუფთავება და სუფთად შენახვა;
8) დიაკონ ლუკა ჭირაქაძეს მორჩილის დახმარებით და ეკონომოსის ზედამხედველობით ევალება ეკლესიის დაგვა-დასუფთავება, შანდლების დაწმენდა და ხატების სუფთად შენახვა“.

1923 წ. 5-6 ივნისს გელათის მონასტერში მივიდა მთავრობის კომისია, რომელმაც ეკლესიის კარები დაკეტა და დალუქა. იქ მოღვაწე ბერებს კი მოსთხოვეს, რომ ერთი კვირის განმავლობაში დაეტოვებინათ იქაურობა. მონასტრის საძმომ აღმასრულებელ კომიტეტს სთხოვა: „ნება მოგვეცით შემოდგომამდე დაგვტოვონ ჩვენ ყველანი მონასტერში და რაკი მოსავალს მოვათავებთ, ჩვენ დავტოვებთ მონასტერს და სადმე მოვძებნით თავშესაფარ ადგილს“. 1923 წ. 21-25 აგვისტოს გელათის მონასტრის ქონება დეტალურად აღიწერა მუზეუმის მცველის, მ. კოკოჩაშვილის ხელმძღვანელობით. აღწერილი ხატები, ჯვრები და საეკლესიო ინვენტარის ძირითადი ნაწილი ქუთაისის საისტორიო-საეთნოგრაფიო მუზეუმში მოათავსეს, ხოლო დარჩენილი ნივთები კი იქვე 1924 წ. 22 ნოემბერს გადაიტანეს.

აქედან მოყოლებული მთელი 65 წელი მონასტერში ღვთისმსახურება აღარ აღსრულებულა. 1988 წ. 21 სექტემბერს, ღვთისმშობლის შობას, გელათში ჩატარებულ წირვაზე კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია II-მ ბრძანა: „დღეს არის დიდი და ბედნიერი დღე მთელი საქართველოსათვის. დღეს მოხდა უდიდესი სასწაული, სამოცდახუთი წლის დუმილის შემდეგ კვლავ ღაღადებს დიდი გელათი“. წირვის შემდეგ სამღვდელოებამ ტაძარში შემოაბრძანა წმ. დავით აღმაშენებლის ოქროთი შესრულებული მოზაიკური ხატი (ავტ. კ. ბაკურაძე) და ამ დღის სახსოვრად კათოლიკოს-პატრიარქს გადასცა. მას სიტყვით მიმართა ქუთათელ-გაენათელმა ეპისკოპოსმა კალისტრატემ (მარგალიტაშვილი).

გახსნის დღიდან მონასტრის წინამძღვრები იყვნენ: 1988 წ. 27 აგვისტოდან 22 სექტემბრამდე დეკანოზი რევაზი (მოსეშვილი), 1988 წ. 22 სექტემბრიდან 1989 წ. მაისამდე მღვდელ-მონაზონი აბრაამი (გარმელია, ამჟ. მიტროპოლიტი), 1989 წ. მაისიდან 1996 წ. 3 ნოემბრამდე იღუმენი ნიკოლოზი (პიტნავა, ამჟ. არქიმანდრიტი). 1996 წ. 3 ნოემბრიდან 2019 წ. 7 ივნისამდე ქუთათელ-გაენათელი მიტროპოლიტი კალისტრატე (მარგალიტაშვილი). 2019 წ. 7 ივნისიდან მონასტრის წინამძღვარია არქიმანდრიტი იოსები (ბურჯანაძე), რომელიც 1996 წ. 3 ნოემბრიდან მიტროპოლიტ კალისტრატეს თანაშემწედ ითვლებოდა.

1990 წ. ოქტომბერში გელათში ტრაპიზონიდან ჩამოასვენეს იმერეთის უკანასკნელი მეფე სოლომონ II. იგი მთავარი ტაძრის სამხრეთ-დასავლეთის კედელთან დაკრძალეს. 1990 წ. აღდგა გელათის სასულიერო აკადემია. 2005 წ. აპრილში სანქტ-პეტერბურგიდან გელათში ჩამოასვენეს გაენათელი მიტროპოლიტი ექვთიმე (შერვაშიძე), რომელიც 1820 წ. სამშობლოსა და ქართული ეკლესიის დაცვის გამო რუსეთში გადაასახლეს. 2006 წ. 21 სექტემბერს აღინიშნა გელათის მონასტრისა და სასულიერო აკადემიის 900 წლის იუბილე. 1988-2007 წლებში გელათის სამონასტრო კომპლექსში ამოქმედდა: ღვთისმშობლის შობის მთავარი ტაძარი, წმ. გიორგის, წმ. ნიკოლოზის, წმ. ილია წინასწარმეტყველისა და ღვთისმშობლის წყაროცხოვრების ეკლესიები.

2007 წლიდან დღემდე გაიხსნა და მოქმედებს: მოქმედებს: გელათის წმ. საბა განმწმედელის, გელათის მთავარანგელოზთა და ზემო გელათის წმ. ნინოს მონასტრები. ზემოთ აღნიშნულ სავანეებში მოღვაწეობენ: არქიმსნდრიტი იოსები (ბურჯანაძე), მღვდელი იოანე იოსელიანი, ბერ-დიაკონი იაკობი (სეფისკვერაძე), ბერ-დიაკონი ევაგრე (ერისთავი); მღვდელ-მონაზონი დავითი (უმანკოშვილი); მღვდელ-მონაზონი გიორგი (გვეტაძე), ბერ-დიაკონი გაბრიელი (თუთბერიძე), ბერი გიორგი (ჩანქსელიანი); მღვდელ-მონაზონი კვიპრიანე (სოხაძე), მღვდელ-მონაზონი კონსტანტინე (კობეშავიძე); მღვდელ-მონაზონი ანტონი (ჩანქსელიანი), ბერი რაჟდენი (ყაჭეიშვილი).

საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური სკოლა – აკადემია

საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური სკოლა – აკადემია (XII-XIII სს.), გელათის საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური და ლიტერატურულ-მთარგმნელობითი სკოლა, რომელიც ქართული კულტურისა და ლიტიტერის ისტორიაში „ელინოფილური მიმართულების“ ერთ მძლავრსა და უმნიშვნელოვანეს წარმოადგენს, სათავეს შტოს იღებს შავი მთის ფილოლოგიური სკოლიდან და ამ სკოლის პრინციპების გამგრძელებლად და განმავითარებლად გვევლინება როგორც თეორიული, ისე პრაქტიკული თვალსაზრისით.

ეპოქა, რომელშიც ყალიბდება და მუშაობს გელათის საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლა აკადემია, ურთიერთსაპირისპირო ტენდენციებით ხასიათდება, რაც სიმბოლურად სწორედ ათენისა და იერუსალიმის (ანუ ცოდნისა და რწმენის) ერთიანობაში გამოიხატებოდა. ამ მხრივ გელათის სკოლა ქრისტიანული აზრის ისტორიაში აგრძელებს აღმოსავლური თეოლოგიის ალექსანდრიული სკოლისა (სადაც წმ. წერილის ალექსანდრიულ ეკზეგეზას ჩაეყარა საფუძველი) და კაპადოკიური პატრისტიკის ხაზს: კლიმენტი ალექსანდრიელისა, რომელმაც ჩამოყალიბებული პრინციპის სახე მისცა წმ. წერილზე დაყრდნობილ ეკლესიურ მოძღვრებას რწმენისა და ცოდნის ჰარმონიაზე; ორიგენესი, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა ქრისტიანულ ფილოს. სპეკულაციებსა და ხედვებს; კაპადოკიელი წმ. მამებისა, რომელნიც (ნეო) პლატონური სიტყვიერი აპარატის ქრისტიანიზაციის გზაზე იდგნენ; არეოპაგიტიკისა, რომელიც რწმენისა და ცოდნის ჰარმონიის ბრწყინვალე ნიმუშია; მაქსიმე აღმსარებლისა, რომელსაც დიდი წვლილი მიუძღვის ბიზანტიურ თეოლოგიურ ლიტერატურაში არეოპაგიტიკის ფილოსოფიური საფუძვლების გავრცელებასა და დამკვიდრებაში; წმ. იოანე დამასკელისა, რომელმაც პლატონისა და არისტოტელეს კომენტარებზე დაყრდნობით შექმნა ქრისტიანული სქოლასტიკის მყარი სისტემატიზებული სიტყვიერ-ლოგიკური აპარატი; დაბოლოს, მანგანას აკადემიისა, რომელმაც ეს მიმართულება XI-XII სს. ბიზანტიაში უფრო საერო და რაციონალისტური გზით განავითარა.

გლათის სკოლის ენობრივ-ლიტრული სტილის ერთიანობის ზოგად საფუძვლებს, ზემოთ ჩამოთვლილ ნიშნებთან ერთად, ქმნის ადეკვატური, ზედმიწევნითი თარგმანის პრინციპი, რომელიც „ელინოფილური“ მიმართულების თარგმანისთვისაა დამახასიათებელი და რომელიც ანტიოქიაში, „შავ მთაზე“, გაბრიელ დაყუდებულისა და ეფრემ მცირის მიერ დამკვიდრებული სკოლის წარმმართველია ამ სკოლების მთარგმნელ-შემოქმედთათვის მათი არსებობის მთელ მანძილზე (XI-XIII სს.). ამ ზოგადი კონცეფციური ერთიანობის ფონზე ლექსიკურ-გრამატიკული თუ ინდივიდუალური ენობრივი მახასიათებლების თვალსაზრისით აშკარად იკვეთება ორი ძირითადი განშტოება, რომელიც ქართული ფილოლოგიური და თეოლოგიურ-ფილოსოფიური აზრის ორი მწვერვალის – არსენ იყალთოელისა და იოანე პეტრიწისკენ მიაპყრობს ყურადღებას. სწორედ ამ ორ მწვერვალს შორისაა განფენილი „გელათის სკოლის“ შემოქმედ-მთარგმნელთა უმდიდრესი ნამოღვაწარი.

გელათის მონასტერი დავით მეფის სიცოცხლეშივე იქცა „ყოვლისა აღმოსავალისა მეორედ იერუსალიმად, სასწავლოდ ყოვლისა კეთილისად, მოძღურად სწავლულებისად და სხუად ათინად“. დავითის ისტორიკოსის მიერ ამ ორი ქალაქის ათენისა და იერუსალიმის, ანტიკური ფილოსოფიისა და ქრისტიანული რწმენის ამ ორი სიმბოლოს, დაკავშირებას საფუძვლად უდევს შუა საუკუნეების ქრისტიანული სამყაროსთვის დამახასიათებელი პრინციპი რწმენისა და ცოდნის ერთიანობისა. სწორედ გელათში ჩაეყარა საფუძველი ანტიკური ფილოსოფიისა და ბიზანტტიური ნეოპლატონიზმის შესწავლას; ნეოპლატონიკოსთაგან კომენტირებული და წმ. იოანე დამასკელის მიერ არისტოტელეს დამუშავებული ლოგიკის, ელინთა ფილოსოფიური ენის გამოყენებას ქრისტიანული მსოფლმხედველობის დასაბუთებისთვის. მემატიანის ცნობით, დავით აღმაშენებელმა „შემოიკრიბნა კაცნი, პატიოსანნი ცხოვრებითა და შემკულნი ყოვლითა სათნოებითა, არა თჳსთა ოდენ სამე ფოთა შინა პოვნილნი, არამედ ქუეყანისა კიდეთათ, სადა ესმა ვიეთმე სიწმიდე, სიკეთე, სისრულე, სულიერითა და ჴორციელითა სათნოებითა აღსავსეობა, იძივნა და კეთილად გამოიძივნა და მოიყვანნა და დაამკვიდრნა მას შინა“. ქართლის ცხოვრების მარიამ დედოფლისეული ნუსხის არშიაზე სულხან-საბა ორბელიანის ხელით მინაწერი ცნობის თანახმად, ეს უნდა მომხდარიყო 1114 წელს („ჩრიდ წელსა“).

დავით აღმაშენებლის დროს და შემდგომ კი, დემეტრე II-ს და თამარ მეფის ხანაში, გელათში უნაყოფიერეს ლიტერატურულ, მეცნიერულ და პედაგოგიურ მოღვაწეობას ეწეოდნენ არსენ იყალთოელი, იოანე ტარიჭისძე, იოანე პეტრიწი, იოანე ჭიმჭიმელი, პეტრე გელათელი, იოანე შავთელი, ნიკოლოზ გულაბერისძე, არსენ ბულმაისიმისძე, იეზეკიელი. ამ მოღვაწეებმა გელათში ის იდეები და სული მიიტანეს, რომელიც ტრიალებდა იმ დროის ბიზანტიის მაღალ საზოგადოებრივ-კულტურულ წრეებში და კერძოდ, კონსტანტინე მონომახის მიერ განახლებულ მანგანას აკადემიაში, სადაც მოღვაწეობდნენ მიქელ ფსელოსი, იოანე ქსიფილინოსი და მოგვიანებით – იოანე იტალოსი. იოანე შავთელი გელათში „ახალი რომის უჩინარ ხიბლსა და ელადის გვირგვინს“ ჭვრეტდა.

გელათის სკოლაში, სადაც დაარსდა „სასწავლებელი ყრმათათჳს“, რომელშიც „მრავალი ქართველი განისწავლებოდა სიბრძნისმოყუარებასა შინა“, დაიწყო ანტიკურობის წიგნური, მეცნიერული ათვისება: ანტიკური ფილოსოფიის, განსაკუთრებით კი, პლატონისა და არისტოტელეს შრომებისა და მათი კომენტატორების – პორფირის, იამვლიხოსის, ამონიოს ერმისის, პროკლე დიადოხოსის შესწავლა-დამუშავება, თარგმნა და კომენტირება.

გელათის აკადემიას სპეციალური გამოკვლევა უძღვნა ს. ყაუხჩიშვილმა, რომელიც ქართველ მეცნიერთა შეხედულებების განხილვისა და ლიტერატურულ-ისტორიული მასალის ანალიზის საფუძველზე ასკვნის, რომ გელათში არსებობდა სამეცნიერო-საგანმანმანათლებლო ცენტრი, სადაც სწავლება აგებული უნდა ყოფილიყო შუა საუკუნეებისთვის დამახასიათებელი განათლების სისტემის „ტრივიუმ-კვადრივიუმის“ მიხედვით (რიტორიკა, გრამატიკა, ფილოსოფია დიალექტიკითურთ, მათემატიკა, გეომეტრია, მუსიკა, ასტრონომია და მედიცინა). ამიტომ ბუნებრივია, რომ ამ სკოლის ლიტერატურულ-ფილოსოფიური ინტერესებისა და მთარგმნელობითი საქმიანობის შესწავლა და სწორად შეფასება შესაძლებელია მხოლოდ იმ დროის ბიზანტიის განათლებულ წრეებში მიმდინარე კულტურულ-ლიტერატურული პროცესების გათვალისწინებითა და ამ ეპოქის ბიზანტიურ სამყაროსთან მიმართებით.

ქართული ისტორიული წყაროს, „ხელმწიფის კარის გარიგების“ (XIV ს.) თანახმად, გელათის სასწავლებლის ხელმძღვანელი, მანგანას აკადემიის ანალოგიით, „მოძღვართ-მოძღვრის“ ტიტულს ატარებდა.

გელათში შექმნილი ფილოსსოფიურ-თეოლოგიური ხასიათის ძეგლების ჩვენამდე მოღწეული მცირე ნაწილის მიხედვითაც შეიძლება დავასკვნათ, რომ ამ სკოლის მოღვაწეთა სააზროვნო ინტერესების წრე მოიცავს პლატონს, არისტოტელესა და „პლატონურ“ ფილოსოფოსებს (ანუ „ნეოპლატონიკოსებს“), რომელთაც ასწავლიდნენ და განმარტავდნენ მიქელ პსელოსისა და იოანე იტალოსის კპატოსობის დროს მანგანას აკადემიის ფილოსოფიის ფაკულტეტზე. გელათის აკადემიაში, როგორც სასწავლო-სამეცნიერო და მთარგმნელობით ცენტრში, განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა არისტოტელესა და მისი ალექსანდრიელი კომენტატორების ლოგიკურ ნაშრომებსა და ათენის პლატონური აკადემიის დიადოხოსის, V ს-ის (ნეო) პლატონიკოსის, პროკლეს შრომებს. მათი თარგმანები და განმარტებანი სახელმძღვანელოთა დანიშნულებას ასრულებდა სკოლის მსმენელებისთვის. გელათის სკოლაშია თარგმნილი იოანე ტარიჭისძის მიერ ალექსანდრიული სკოლის მამამთავრის, ამონიოს ერმისის კომენტარები პორფირის ცნობილ ნაშრომზე „შესავალი არისტოტელეს კატეგორიებისა“ (ეს ის პორფირია, რომელმაც, როგორც ნემესიოს ემესელის პეტრიწისეულ თარგმანში ვკითხულობთ, „ძჳნად ქრისტესსა აღძრა თჳსი სიტყუაჲ“, მაგრამ მიუხედავად ამისა, მისი ეს დასახელებული შრომა, მთელი შუა საუკუნეების მანძილზე ცნობილი „ისაგოგეს“ სახელით, სქოლასტიკური განათლების საფუძველი იყო); ასევე, ამონიოსისავე კომენტარები არისტოტელეს ლოგიკურ ნაშრომზე „კატეგორიები“. ესენია: „მოსახსენებელი ხუთთა მათადმი პორფირი ფილოსოფოსისათა“ და „მოსახსენებელი ათთა კატიღორიათადმი არისტოტელისათა“. შემთხვევითი არ უნდა იყოს, რომ ეს თხზულებანი ერთ კრებულადაა შეკრული ამავე ხასიათის ლოგიკის ცნობილი კომპენდიუმის, იოანე დამასკელის „დიალექტიკის“ არსენ იყალთოელისეულ თარგმანთან ერთად, რომელიც მას, სავარაუდოდ, გელათში აქვს შესრულებული. ამ ორი თხზულების თარგმანის ერთ კრებულში გაერთიანება უნდა მიუთითებდეს იმაზე, რომ იგი აკადემიის სახელმძღვანელოდ გამოიყენებოდა. ჩვენამდე არ მოუღწევია, მაგრამ ხელნაწერთა ცნობების მიხედვით, თითქოს იოანე პეტრიწს უნდა ეთარგმნა არისტოტელეს „კატეგორიები“ და „პერი ერმენეია“. ეს ვარაუდი უსაფუძვლო არ უნდა იყოს, რადგანაც პროკლე დიადოხოსის „თეოლოგიის საფუძვლების“ თარგმანისთვის დართულ „განმარტებაში“, რომელიც, თავისთავად, „პლატონური“ ფილოსოფიის პეტრიწისეულ ვრცელ სასწავლო კურსს წარმოადგენს, იგი „მოსწავლეს“ მიუთითებს ამ უკანასკნელზე: „ვითარ გჳსწავლია პერი ერმენიისაო“, რაც იმას მოწმობს, რომ გელათის სკოლაში არისტოტელეს ეს ნაშრომი ისწავლებოდა. რაც შეეხება არისტოტელეს ლოგიკური ხასიათის ნაშრომებს, რომლებიც შუა საუკუნეებში „ორგანონის“ სახელითაა ცნობილი, იოანე პეტრიწი, სანამ გადავიდოდეს პროკლეს ტრაქტატის „ღმრთისმეტყველების საფუძვლების“ განმარტების ძირითად ნაწილზე, განიხილავს და აცნობს მსმენელებს (თუ მოსწავლეებს) პროკლეს აპოფატიკური დასაბუთების მეთოდს და მიუთითებს არისტოტელეს სწორედ ამ ნაშრომზე, რომლის გარეშეც, მისი აზრით, შეუძლებელია ლოგიკური გზით რისამე შემეცნება. გელათის სკოლის მსმენელებისთვის სახელმძღვანელოს დანიშნულებას ასრულებდა ნემესიოს ემესელის ფსიქოლოგიურ-ანთროპოლოგიური ხასიათის თხზულების „ბუნებისათჳს კაცისა“-ს პეტრიწისეული თარგმანი. მისი ხელნაწერის მინაწერიდან ირკვევა, რომ „ელლადელთა ჴმათაგან გარდამოიცა ესე ქართულად საკკრველისა ფილოსოფოსისა ჩუენისა, პეტრიწისა მიერ იოანნედ სახელდებულისა, კელლინსა შინა გაენათისასა“.

ონტოლოგიურ საკითხებთან ერთად, გელათის სკოლის მოღვაწეთა მორალურ-ეთიკური საკითხებისადმი განსაკუთრებული ინტერესის გამომხატველია იოანე სინელის ტრაქტატის „კლემაქსის“ („სათნოებათა კიბის“) რამდენიმე თარგმანი, შესრულებული ამ სკოლის მოღვაწეთა მიერ პროზაულად: პეტრე გელათელის მიერ ფოტი პატრიარქის კომენტარებითურთ, ასევე ორი სხვადასხვა მთარგმნელის მიერ (ერთ-ერთად იოანე პეტრიწია მიჩნეული) გალექსილი სახით. ეს თხზულებანიც სასწავლო-დიდაქტიკური დანიშნულებით გამოიყენებოდა (განსაკუთრებით, გალექსილი ვარიანტები, დასამახსოვრებლად მარჯვე და მოხერხებული). მსოფლიო ისტორიის სახელმძღვანელოდ უნდა ყოფილიყო გამოყენებული გიორგი ამარტოლის „ხრონოღრაფი“ და იოსებ ფლავიოსის „იუდაებრივი დასაბამსიტყვაობა“, რომელთაგან პირველის თარგმანი არსენ იყალთოელს ეკუთვნის, ხოლო მეორისა, ტრადიციით იოანე პეტრიწს მიეწერება, მაგრამ სინამდვილეში სხვა გელათელი მოღვაწის შესრულებული ჩანს.

მაგრამ გელათის მოღვაწენი მხოლოდ სასკოლო კომპენდიუმების თარგმნითა და შედგენით როდი კმაყოფილდებოდნენ. გელათის სკოლაში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობოდა ეგზეგეტიკურ ლიტერატურას: როგორც ფილოსოფიურ, ისე ბიბლლიურ ეგზეგეტიკის თარგმნას, შესწავლასა და დამუშავებას და, ამავე დროს, ორიგინალური კომენტარული ხასიათის ლიტერატურის შექმნასაც როგორც პრაქტიკული, სასწავლო, ისე მეცნიერული დანიშნულებისთვის.

როგორც ჩანს, გელათში გათვალისწინებული იყო და შესაძლებელია, დასრულებულიც) ყველა ბიბლიური თხზულების ბიზანტიელ ავტორთა განმარტებებისა თუ ე.წ. „ღლაფჳრათა“ თარგმნა და ამის საფუძველზე სრული ბიბლლიური ეგზეგეტიკური კრებულის შედგენა. მაგრამ, სამწუხარდ, ამ სკოლაში შესრულებულ განმარტებათა თარგმანებიდან ჩვენამდე მოვიდა მხოლოდ ნაწილი: კ. კეკელიძის მიერ მიტროფანეს, ზმჳრნელი მიტროპოლიტის სახელით გამოცემული „ეკლესიასტეს“ ტექსტის „თარგმანება“ (განმარტება) და ამავე ტექსტის ოლიმპიოდორე ალესანდრიელის თარგმანება (A-63). ჩვენამდე ხელნაწერების სახით მოღწეულია ცნობილი ბიზანტიელი ეგზეგეტი მწერლის, თეოფილაქტე ბულგარელის მიერ შესრულებული მარკოზის, ლუკასა და იოანეს სახარებათა განმარტებების თარგმანები (ხელნაწერები: Jer.-22; A-102, A-114, A-52). ამათგან მარკოზისა და ლუკას სახარებათა განმარტების მთარგმნელად იოანე ჭიმჭიმელია დასახელებული). ამასთან, აღსანიშნავია, რომ ყველა შემთხვევაში ბიბლიური (კიმენური) ტექსტი ახალ თარგმანს, გელათურ რედაქციას წარმოადგენს. გელათშივეა თარგმნილი უცნობი ბიზანტიელი ეგზეგეტის განმარტება „ქებაჲ ქებათაჲსა“, სქოლიოების სახით, მიქელ ფსელოსის განმარტება რომაელთა მიმართ პავლეს ეპისტოლეს ერთი ადგილისა, რომელიც ეხება მაცხოვრის „მრავალთა შორის ძმათა პირმშოდ“ სახელდებას. დაბოლოს, გელათშივეა შექმნილი უნიკალური ძეგლი, ე.წ. „გელათის კატენებიანი ბიბლია“ (ხელნაწ. A-1108 ავტოგრაფული ნუსხაა, ხოლო Q-1152 – კალიგრაფის შესრულებული), რომელიც შეიცავს ძველი აღთქმის ტექსტების თარგმანსა და განმარტებებს ლევიტელებიდან რუთის ჩათვლით და მცირე წინასწარმეტყველთა განმარტებებს. ეს თარგმანი წარმოადგენს ხუთწიგნეულის ახალ, გელათურ რედაქციას განმარტებებითურთ („კატენების“ სახით). როგორც ჩანს, ეს უნიკალური ტექსტი ანტიოქიური სკოლის კატენებიანი ბიბლიის კრებულის თარგმანი უნდა იყოს: „კიმენ-სხოლიოდ აღნაწერი“ ორივე ქართული ნუსხა ზუსტად ასახავს და მისდევს ამ ტიპის ბერძნული კრებულების ხელნაწერთა ფორმას. თარგმანი ელინოფილური სტილისაა, მაგრამ გარკვეული ტიპის (როგორც გრამატიკული, ისე დიალექტური ხასიათის) განსხვავებები საფუძველს იძლევა ვარაუდისათვის, რომ იგი შესრულებულია მთარგმნელთა ჯგუფის მიერ ერთი მთავარი რედაქტორ-მთარგმნელის ხელმძღვანელობით.

განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს მაქსიმე აღმსარებლის დოგმატურ-ეგზეგეტიკური ხასიათის კრებულს, რომელიც შემონახულია გელათურ (K-14) ხელნაწერში. იგი ენობრივი სტილის და სააზროვნო ინტერესების მიხედვით გელათის სკოლას ეკუთვნის და არსენ იყალთოელის ხელიდან თუ არა, უშუალოდ მთარგმნელთა მისი ჯგუფიდან უნდა იყოს გამოსული.

წმ. დავით მეფის ზეობის დროს რუის-ურბნისის კრების ახლო ხანს უნდა თარგმნილიყო პატრიარქ ფოტის თოთხმეტტიტლოვანი „დიდი სჯულისკანონი“, რომელიც ხელნაწერთა მოწმობით არსენ იყალთოელს უთარგმნია. მასვე უნდა ეკუთვნოდეს კანონიკური თხზულება რუის-ურბნისის ძეგლისწერაც. არსენ იყალთოელს დიდი ღვაწლი მიუძღვის დოგმატური მწერლობის დარგში: მისი შედგენილია დოგმატურ-პოლემიკური თხზბების კრებული – „დოგმატიკონი“, რომელშიც 16 უმნიშვნელოვანესი დოგმატური ხასიათის თხზულებაა შეტანილი, რომელთა შორის არის წმ. იოანე დამასკელის „გარდამოცემა უცილობელი მართლმადიდებელი სარწმუნოებისათჳს“ და „წვალებათა შესახებ“...

გელათში ითარგმნა ჰაგიოგრაფიის უკანასკნელი ნიმუშებიც – იოანე ქსიფილინოსის მეტაფრასული შრომები. როგორც კ. კეკელიძე აღნიშნავდა: „ქსიფილინოსის კრებულით დამთავრდა ქართული ნათარგმნი აგიოგრაფიის ისტორია, ვინაიდან თვით ბიზანტიის აგიოგრაფიის ისტორიაშიც ამ პერიოდის შემდეგ აღარაფერი შექმნილა“. ეს თარგმანები ჩვენამდე მოღწეულია უნიკალური ხელნაწერებით და შემთხვევითი არ არის, რომ ისინი გელათურ კოლექციაშია დაცული. საგანგებოდაა აღსანიშნავი ისიც, რომ საქართველოში ცენტრალიზებული მონარქიის გაძლიერებამ (ისევე როგორც ბიზანტიაში კომნენების მმართველობის ხანაში) დავით აღმაშენებლისა და განსაკუთრებით, ამ სკოლის არსებობის მეორე პერიოდში – თამარის ეპოქაში წარმოშვა საერო-სახოტბო და საისტორიო-პანეგირიკული ხასიათის ბრწყინვალე ლიტიტერა, რომლისთვისაც დამახასიათებელია ზვიადი, ორნამენტული სტილი, რაც ბუნებრივად ასახავდა ძლიერი მონარქიის ეპოქის საერთო ტენდენციებს. იგი კომნენების ხანის ბიზანტიაში მიმდინარე კულტურულ-მსოფლმხედველობრივი და ლიტერატურული პროცესების კანონზომიერი გამოძახილი იყო.

გელათის სკოლა აქვთ გავლილი დავითის ისტორიკოსს, მაღალმხატვრული და რიტორიკული მეტყველების ამ დიდოსტატს, მეხოტბეებს – იოანე შავთელსა და ჩახრუხაძეს, „ისტორიათა და აზმათა“ ავტორს, პეტრე გელათელს, არსენ ბულმაისიმისძეს, ნიკოლოზ გულაბერისძეს, იეზეკიელს და შოთა რუსთაველს, რომლის ლექსიკასაც აშკარად ატყვია პეტრიწის ენის დიდი გავლენა, რომ აღარაფერი ვთქვათ რუსთაველის ენაში ნასახელარი ზმნების ულევ ნაკადზე, რასაც ფართო გზა გაუხსნა სწორედ გელათის სკოლამ და განსაკუთრებით, იოანე პეტრიწმა.

გელათის სკოლის სააზროვნო ინტერესები, ლიტერატურული პროდუქციის ხასიათი და თემატიკა, მისი მიმართულება გვიჩვენებს, რომ გელათის მოღვაწენი ადგენენ იმ მაგისტრალურ ხაზს, რომელიც შუა საუკუნეების დასავლეთის აზროვნებამ გააგრძელა მას შემდეგ, რაც ბიზანტია ასცდა კულტუტულ-სამეცნიერო სარბიელზე მისსავე გაკვალულ გზას. შემთხვევითი არ არის, რომ სწორედ ის წრე ნეოპლატონიკოს ფილოსოფოსთა ნაშრომებისა ითარგმნა ლათინურ ენაზე გელათში შესრულებულ თარგმანებზე ერთი საუკუნის შემდეგ. ასე მაგ., დამასკელის „დიალექტიკა“ ლათინურად XII ს. II ნახევარში ითარგმნა; ნემესიოს ემესელის უადრესი თარგმანიც ამავე (1194) ხანებშია შესრულებული რიხარდ ბურგუნდიოს მიერ; პროკლეს „თეოლოგიის საფუძვლები“ კი, რომელიც იოანე პეტრიწმა თარგმნა არაუგვიანეს XII ს-ის შუა წლებისა, თომა აქვინელის დავალებით მისმა მდივანმა, მოერბეკემ, ერთი საუკუნის შემდეგ, დაახლოებით 1268 წელს თარგმნა. როგორც ცნობილია, ევროპული სქოლასტიკის ამ უდიდესმა წარმომადგენელმა, არისტოტელეს „ორგანონთან“ ერთად, პროკლეს ეს ტრაქტატი საფუძვლად დაუდო თავის თეოლოგიურ მოძღვრებას, ხოლო თვით პროკლე ეკლესიისთვის საჭირო ფილოსოფოსად გამოაცხადა. შუა საუკუნეების ევროპულ სამონასტრო სკოლებში სწორედ წმ. იოანე დამასკელის „დიალექტიკისა“ და ამონიოსის კომენტარების შემოკლების საფუძველზე შესრულებული კომპენდიუმები იყო გამოყენებული სახელმძღვანელოებად ისევე, როგორც XII-XIII სს-ში – გელათის სამონასტრო სკოლაში.

გელათში მოღვაწე ქართველი თეოლოგები ისევე, როგორც შუა საუკუნეების ბიზანტიელი და ევროპელი თეოლოგები, ითვალისწინებდნენ პლატონისა და არისტოტელეს ფილოსოფიას და მათ კომენტატორებს – ნეოპლატონიკოსებს, რომლებიც ამ ორი ფილოსოფოსის ნააზრევის შეხამებას, თავისებურ გაგებასა და გადამუშავებას იძლეოდნენ (რაც შემდეგ ნეოპლატონიზმის სახით ჩამოყალიბდა). იოანე პეტრიწის მსგავსად, დასაბუთების იარაღად ისინი იყენებდნენ არისტოტელეს „ორგანონის“ კანონებს, პლატონი და პროკლე კი ისევე, როგორც პეტრიწს, სჭირდებოდათ დიალექტიკური პოლემიკის ჩვევებისა და მისი ფილოსოფიის ნეოპლატონური ფორმით ქრისტიანობის მეცნიერული საფუძვლების შესამუშავებლად. გარდა ამისა, პროკლე და ნეოპლატონიზმი იყო მნიშვნელოვანი წყარო ფილოსოფიურ-თეოლოგიურ ცნება-ტერმინთა სისტემატიზაციისთვის.

სწორედ ამ თხზულებათა თარგმანისა და კომენტირების საფუძველზე დამუშავდა და ჩამოყალიბდა ქართული ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის ფორმალურ-სემანტიკური სტრუქტურები და სისტემა არსენ იყალთოელისა და იოანე პეტრიწის ღვაწლითა და შრომით. ეს მოაზროვნეები ეყრდნობოდნენ იმ ფოლოსოფიას, რომლებიც დაფუძნებული იყო შუა საუკუნეების სკოლებში, სადაც დამასკელის „დიალექტიკას“ (ანუ არისტოტელედან მომდინარე ლოგიკას დამასკელის გადამუშავებით) უმთავრესი ადგილი ეთმობოდა იმ საგანთა შორის, „ტრივიუმისა“ და „კვადრივიუმის“ ქვეშ რომ იგულისხმება.

გელათის სალიტერატურო სკოლა-აკადემია მნიშვნელოვანი ეტაპია ქართული ფილოსოფიურ-თეოლოგიური და მეცნიერული ენის განვითარების გზაზე. ამ სკოლაში შემუშავდა თეორიული საფუძვლები ზუსტი, ადეკვატური თარგმანისა და ქართული ფილოსოფიური ენისა, დამუშავდა და ჩამოყალიბდა ქართული ფილოსოფიური ენა და სტილი, საფუძველი დაედო ქართული ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის ფორმალურ-სემანტიკურ სისტემას.

გელათის სკოლა დამამკვიდრებელია სრულიად გამორჩეული, თვითმყოფადი ენობრივი სტილისა, რომლისთვისაც დამახასიათებელია:

1. სათარგმნი მასალის შერჩევისას მკვეთრი ტენდენცია ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ეგზეგეტიკისა და დოგმატიკისადმი, რომელსაც უკავშირდება ადეკვატური თარგმანის თეორიის განვითარება და მისი მკაცრი გატარება პრაქტიკაში (რთული ფილოსოფიური და საღვთისმეტყველო ხედვების გადმოცემისას მაქსიმალური სიზუსტის დაცვის მიზნით);
2. გამოკვეთილი პოზიცია, ერთი მხრივ, ბერძნულ, ელინთა ენის, როგორც „გონიერ ხედვათათვის მომარჯვე“ ენისა და, ამდენად, მისაბაძი მოდელის მიმართ; ხოლო, მეორე მხრივ – ხალხური კილოების, როგორც მეცნიერულ-ლიტერატურული ენის გამდიდრების ძირითადი წყაროს მიმართ;
3. აშკარად გამოკვეთილი ტენდენცია გარკვეული ენობრივი ფორმებით (არქაულ დიალექტური, განსაკუთრებით, დერივაციული ინოვაციების) უტრირებისა, რაც საბოლოოდ სტილიზაციასა და მანერულობაში გადაიზარდა;
4. შეგნებული პოზიცია სპეციალური ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო ენის გამომუშავებისა და ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგიის, როგორც სისტემის, ჩამოყალიბების მიმართ.

ამგვარად, გელათის აკადემია ქართული თეოლოგიური და მეცნიერული აზრის განვითარების გზაზე მნიშვნელოვანი ეტაპია. ის იყო შუა საუკუნეების „სქოლასტიკური“ საგანმანათლებლო კერა, რომელიც წარმოადგენდა XI-XII სს-ბის ბიზანტიური თეოლოგიურ-ფილოსოფიური სააზროვნო გარემოს პროექციას ქართულ ნიადაგზე და იდგა იმ მაგისტრალურ გზაზე, რომელსაც უფრო მოგვიანებით გაჰყვა ევროპული მაღალი სქოლასტიკა.