გელათი

გელათის მონასტერი

გელათის მონასტერი − (ინგლ. Gelati Monastery), (XII ს., მეოთხედი), სამონასტრო კომპლექსი დასავლეთ საქართველოში, ქუთაისიდან 11 კმ.-ზე. შემოქმედის მონასტრის გულანის კვინკლოსსა და გელათის ქრონიკაში არსებული მონაცემების მიხედვით, მონასტრის მშენებლობა 1106-1126 წწ. მიმდინარეობდა.

ისტორია

დავით აღმაშენებელი თავის ანდერძში (1125) პირდაპირ აღნიშნავს, რომ მას დაუმთავრებელი რჩება გელათის მონასტერი და ავალებს შვილს დემეტრეს მის დასრულებას. „ხოლო დამრჩა მონასტერი სამარხავი ჩემი და საძვალე შვილთა ჩემთა უსრულად და წარმყუა მისთვისცა ტკივილი სამარადისო, იგი შვილმან ჩემმან მეფემან დიმიტრი სრულჰყოსა ყოველითურთ საუკუნოდ ჩემთვის და მისთვის და მომავალთა ჩემთათვის“.

დავით აღმაშენებლის ფრესკა

მეფე დავით IV-ს თანამედროვე ისტორიკოსი გელათის მონასტერს „მეორედ იერუსალემად და სხუად ათინად“ იხსენიებს. აქედან გამომდინარე, მონასტრის სახელი „გელათი“ თუ „გაენათი,“ შესაბამისად ახლის დაბადებას, ახლის ამობრწყინებას უნდა ნიშნავდეს. გელათის მონასტერი აშენებისთანავე საქართველოს მეფეთა საძვალედ გამოცხადდა. აქ იკრძალებოდნენ ერთიანი საქართველოს მეფეები. საქართველოს სამეფო-სამთავროებად დაშლის შემდეგ გელათი იმერეთის მეფეთა საძვალედ იქცა.

აღსანიშნავია, რომ იმ დროს, როდესაც იწერებოდა დავითის ცხოვრების ისტორია, ძირითადი სამუშაოები გელათში დასრულებული იყო, ღვთისმშობლის ტაძრის სახურავიც უკვე დამთავრებული და სამონაზვნო ცხოვრებაც დაწყებული. ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ჯერ კიდევ 1118 წ. გელათში დაკრძალეს სამეფოს მწიგნობართუხუცესი გიორგი ჭყონდიდელი.

გელათის ტაძრის საბოლოო დასრულება და კურთხევა დავითის შვილის ეპოქას ეკუთვნის. XIII ს. ისტორიკოსი წერს: „დემეტრე მეფე ბელტის ციხეს მიიცვალა და გელათს წარიყვანეს მისგანვე კურთხეულსა ახალსა მონასტერსა“. ღვთისმშობლის ეკლესიის საკურთხევლის კონქის მოზაიკა ამ მეფის დროს არის შესრულებული.

დავით აღმაშენებლის საფლავი

სამონასტრო-მწიგნობრული მოღვაწეობა გელათში ღვთისმშობლის ტაძრის დამთავრებამდე გაუჩაღებიათ. ცნობილია, რომ გამოჩენილი ქართველი ფილოსოფოსი არსენ იყალთოელი, კონსტანტინოპოლის მანგანის აკადემიაში სწავლამიღებული, 1114 წ. გელათის აკადემიაში ჩავიდა სამუშაოდ (შემდეგ იქედან შიომღვიმის მონასტერში გადავიდა). XIII ს-ის დამდეგს, საქართველოში მეორედ ჩამოსული იოანე პეტრიწიც იქ დაემკვიდრა („დაემკვიდრა კელინსა შინა გაენათისასა“ და სხვ.).

საბუთების ნაკლებობა საშუალებას არ იძლევა უწყვეტი თანმიმდევრობით გავაყოლოთ თვალი გელათის ისტორიას.

უამრავი შემოსევისა და შიდაფეოდალური ბრძოლის მიუხედავად, გელათი ფიზიკურად გადარჩა და მნიშვნელოვანი როლი ამაში მისმა გეოგრაფიულმა მდებარეობამ შეასრულა. როგორც წყაროები მიუთითებენ, იგი მხოლოდ ორჯერ გამხდარა თავდასხმის ობიექტი. ამ საგარეო ფაქტორს გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა მისი კულტურულ-სამეურნეო ცხოვრებისთვის.

აქვე უნდა შევნიშნოთ, რომ სწორედ ასეთი დაცულობის გამო გელათი ძვირფასეულობისა და ეროვნული სიწმინდეების გადასახიზნავ ადგილადაც იყო მიჩნეული. ამიტომ მოხვდა იქ XII ს-ში სამხრეთ საქართველოდან გადმობრძანებული განთქმული ხახულის ღვთისმშობლის ხატი (XI-XII ს.), ასევე XVI ს-ის II ნახევარში გადმობრძანებული აწყურისა და ბიჭვინთის ღვთისმშობლის ხატები. მოგვიანებით, ა. იევლევის (1651) ცნობით, გელათის ღვთისმშობლის ტაძარში ინახებოდა ჯვრებითა და ძვირფასი ქვებით შემკული ოქროს გვირგვინები, რომლებიც ქართველ მეფეთა კუთვნილება იყო.

გელათი XII-XIII ს-ში ერთ-ერთი ძლიერი კულტურული და სამეურნეო-ეკონომიკური ცენტრი იყო. ფილოსოფიურ-ლიტერატურული ხასიათის მრავალი თხზულება, რომლებიც ამშვენებს ძველ ქართულ მწერლობას, სწორედ ამ დროს დაიწერა გელათის აკადემიაში.

ექვთიმე ღვთისკაცის (თაყაიშვილი) ვარაუდით, გელათში უნდა შექმნილიყო სამართლის წიგნი, რომელიც დედნის პირის სახით ხელში ჰქონია ვახუშტი ბატონიშვილს და ვრცლად შეუტანია თავის ისტორიაში. გელათში უნდა დაწერილიყო ცნობილი „ხელმწიფის კარის გარიგებაც“.

ამ ხანაში საერთაშორისო პოლიტიკურ ასპარეზზე არსებითი ხასიათის ცვლილებები მოხდა, რამაც უდიდესი გავლენა იქონია საქართველოს მთელ მომდევნო ისტორიაზეც.

ამავე პერიოდიდან, საქართველოს პოლიტიკური დაშლილობის შემდეგ, გელათი იმერთა მეფეების საკუთრებად იქცა. მათ გ. საკმაოდ დაკნინებული და დაზარალებული გადაიბარეს. ძველი მეფეების სამარხები მივიწყებული, ეკვდრები კი დაცარიელებული იყო.

გამეზობლებული ოსმალეთი დასავლეთ საქართველოს რამდენიმე მხრიდან უტევდა.

1510 წ. ოსმალთა დიდი ჯარი სელიმის მეთაურობით სამცხეზე გავლით დასავლეთ საქართველოს შეესია. 23 ნოემბერს მტერმა მოაოხრა სოფლები და ქალაქი ქუთაისი, ცეცხლი წაუკიდა შესანიშნავ ბაგრატის ტაძარს (XI ს.) და გელათს.

იმერეთის მეფე ბაგრატ (III) ალექსანდრეს ძემ (1510-1565) ამ აოხრების გამო გელათში დიდი მასშტაბის აღდგენითი სამუშაოები ჩაატარა. მონასტრის ეკონომიური მდგომარეობის გაუმჯობესების მიზნით მან გელათს შესწირა მრავალი ახალი მამული, დაუმტკიცა ძველიც, რომლებიც დროთა ვითარებაში მონასტერს დაეკარგა და გაპარტახებულიყო. მეფემ აგრეთვე იზრუნა ტაძრების კაპიტალურ განახლებაზე.

მონასტრის ნაგებობათა შორის აღდგა დიდი ხნის გაუქმებული წმ. გიორგის ეკლესია. მას მრავალი ახალი მამული ებოძა. მოიხატა წმ. გიორგისა და ღვთისმშობლის ტაძრების კედლები. ეს მხატვრობა დღეს ნაწილობრივაა შემონახული. ბაგრატის დროსვე გაუკეთებიათ ქვის კანკელი და სამკვეთლოს მაგიდა. 1527 წ. მეფემ განაახლა მონასტრის ახლოს მდებარე მთავარანგელოზის ეკლესიაც, რომელიც ჯერ კიდევ დიდი ხნით ადრე საფუძვლამდე ყოფილა დანგრეული (ამჟამად მისი ადგილმდებარეობა უცნობია). ამ საქმიანობათა გამო ძველი წყაროები ბაგრატს გელათის „მეორედ აღმაშენებელს“ უწოდებენ. ბაგრატთან ერთად გგლათს აშენებდნენ მისი თანამედროვენი: გაენათელი ეპისკოპოსი მელქისედეკი (საყვარელიძე) და დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსი ევდემონი (ჩხეტიძე). ეს პირები, როგორც მაშენებლები, მოხსენიებულნი არიან არა მხოლოდ წერილობით წყაროებში, არამედ ღვთისმშობლისა და წმ. გიორგის ტაძრების მემორიალურ წარწერებსა და ფრესკებზე.

გელათის ისტორიაში მნიშვნელოვან მოვლენად უნდა ჩაითვალოს ბაგრატ III-ის მიერ XVI ს. 20-იან წლებში იქ საეპისკოპოსო კათედრის დაარსება.

XVI ს. II ნახევარში ბიჭვინთიდან გელათში ინაცვლებს დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის რეზიდენცია. კათოლიკოსის გელათში გადასვლა გამოწვეული იყო ოსმალთა ხშირი შემოსევებით აფხაზეთში და ამ მხარის თანდათანობითი ისლამიზაციით. საკათოლიკოსოს მთელი მოძრავი ქონება (ხელნაწერი წიგნები, ხატები და სხვ.) გელათში გადაიტანეს. მეფეებმა კათოლიკოსს წმ. გიორგის ეკლესია უბოძეს, რომელიც ამიერიდან საკათოლიკოსო ტაძრად მიიჩნეოდა.

დასავლეთ საქართველოს („აფხაზთა“) ეკლესიის უმაღლესი მესაჭის გადასვლამ კიდევ უფრო გაზარდა გელათის პოლიტიკური მნიშვნელობა. კათოლიკოსთან ერთად იქ ეპისკოპოსიც იჯდა (კათედრა ღვთისმშობლის ეკლესია). ეს ორი უმაღლესი საეკლესიო თანამდებობა ჩვეულებრივად სხვადასხვა პირს ეჭირა ხოლმე, მხოლოდ ორჯერ მოხდა მათი გაერთიანება ერთი პირის ხელში.

XVI ს. II ნახევრიიდან დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსები იკრძალებოდნენ გელათის წმ. გიორგის ეკლესიასა და ღვთისმშობლის ეკლესიის ჩრდილოეთ მინაშენში, სადაც შემონახულია რამდენიმე კათოლიკოსის გამოსახულება და კედლისა და საფლავის ქვების წარწერები.

მეფე გიორგი ბაგრატის ძეს (1565-1583) და მის თანამედროვე გაენათელ ეპისკოპოს ანტონს (1565-1568) ნაყოფიერად უმოღვაწიათ გელათისთვის, მოუხატვინებიათ ღვთისმშობლის ტაძრის ერთი ნაწილი, მისი ჩრდილოეთი კარიბჭე, წმ. გიორგის ეკლესიის ნაწილი და სხვ. ყოველივე ეს ასახულია კედლის წარწერებში.

XVII ს. შუა წლებში, 1650 და 1651 წელს, იმერეთის მეფის კარზე მყოფ რუს ელჩებს, ტოლოჩანოვსა და იევლევს, ორჯერ მოუნახულებიათ გელათი და დაწვრილებით აღუწერიათ იგი დღიურებში. აღწერილობიდან ირკვევა, რომ გელათს მაშინ დაწინაურებული მდგომარეობა ჰქონია. საუცხოოდ მოწყობილ სადგომებში მილებით შეყვანილი ყოფილა წყაროს წყალი. ელჩებს იქ უნახავთ ძალზე მდიდარი სალარო, წიგნსაცავი, ოქრომჭედლობის იშვიათი ნიმუშები ხატების სახით და სხვ. გაენათელ მიტროპოლიტ ზაქარია ქვარიანს მათთვის უთქვამს, რომ იმ წიგნთსაცავში ინახებოდა: „ძველი აღთქმის, დაბადების წიგნები, აგრეთვე წმინდა მამათა ცხოვრებისა და ბერძენთა და იმერთა კეთილმსახურ მეფეთა გამარჯვებების აღწერილობანი“. აღსანიშნავია, რომ ელჩების გელათში ყოფნისას უკვე აღარ არსებობდა აკადემია, მის შენობაში კი ბერების სატრაპეზო იყო მოწყობილი.

XVII ს. II ნახევარში იმერეთის საერთო ეკონომიკურ-პოლიტიკური მდგომარეობა სავალალო იყო, სამეფო ხელისუფლება – დამცრობილი და დასუსტებული. გარეშე მტერი, ოსმალეთი, ხშირად არბევდა ქვეყანას; ტყვეთა სყიდვას (ქართველის ოსმალოზე გაყიდვას) უდიდესი გასაქანი მიეცა. ფეოდალები იტაცებენ სამეფო და საეკლესიო მამულებს. ასეთ ვითარებაში გელათს აღარ გააჩნდა ძლიერი დამცველი მეფის სახით და ცხადია, იგი ვერ შეინარჩუნებდა წინანდელ შეძლებულ მდგომარეობას.

მიუხედავად მძიმე პოლიტიკური და ეკონომიკური მდგომარეობისა, XVIII ს-ში მნიშვნელოვანი ნაბიჯები გადაიდგა გელათის აღორძინებისთვის, ძველი და გაუქმებული ეკვდრები მეფეთა საძვალეებად მოეწყო, დაიბრუნეს დაკარგული ყმა-მამულები, განხორციელდა ახალი შეწირულებანი და ა.შ.

XVIII ს. დასაწყისში იმერეთის მეფემ გიორგი VI-ემ (1703-1720) განაახლა ღვთისმშობლის ეკლესიის მაცხოვრის გაუქმებული ეკვდერი. 1730 წ. იმერეთის მეფე ალექსანდრე V-ემ საფუძვლიანად აღადგინა ღვთისმშობლის ეკლესიის სამხრეთით მდებარე ეკვდერი, რომელსაც ახალი სახელწოდება მიანიჭა – „წმ. ანდრია მოციქულისა“ – და თავის სამარხად მოაწყო. 1760 წ. გაენათელმა იოსებმა (ბაგრატიონი) ღვთისმშობლის ეკლესიაში ხელახლა ააგო ქვის სამიტროპოლიტო ტახტი. (ძველად ეს ტახტი მარმარილოსი იყო).

1759 წ. 10 აგვისტოს გელათს ლეკები შემოესივნენ და ცეცხლი წაუკიდეს ტაძარს: „ამავე ქრონიკონსა იმერეთს ლეკის ლაშქარი მოვიდა, მრავალი სული ქრისტიანენი იშოვეს, გელათი და სუჯუნის საყდარი დასწვეს ი-სა აგვისტოსა“.

ენერგიულად ზრუნავდა გელათის აღდგენისთვის მემამულეობის სოლომონ I (1756-1784).

იმერეთის უკანასკნელმა მეფე სოლომონ II-მ (1784-1810) და გელათის უკანასკნელმა ეპისკოპოსმა წმ. ექვთიმემ (ეფთვიმე გაენათელი, შერვაშიძე, 1746-1822), აღადგინეს წმ. ნიკოლოზის გაუქმებული ეკლესია.

თუ რამდენად საფუძვლიანად მოხდა გელათის აღდგენა XVIII ს-ში, ამას მოწმობს ის, რომ გელათს XIX ს. დასაწყისისთვის უკვე საკმარისად დიდი ქონება ჰქონდა: 42 სოფელი, 395 კომლი (1.483 მამრ. სული) და 2038 მანეთი ფულადი შემოსავალი.

იმერეთის სამეფოს გაუქმებამ (1810) და იმ მხარეში გატარებულმა საეკლესიო რეფორმებმა ძირეულად შეცვალა გელათის მონასტრის მდგომარეობა. უპირველესად ცვლილებები შეეხო მონასტრის მართვა-გამგეობას. რუსული საეკლესიო მმართველობის შემოღებამდე გელათი ავტონომიური უფლებებით სარგებლობდა, საერთო მმართველობა და ზედამხედველობა გაენათელ ეპისკოპოსს ეკუთვნოდა. 1820 წლიდან დაწესდა მონასტრის წინამძღვრის თანამდებობა და გელათის მონასტერი რუსეთის იმპერიის სხვა მონასტრების მსგავსად რუსეთის წმ. სინოდის მიერ დაწესებული რეგლამენტის შესაბამისად არსებობდა.

ამიერიდან მონასტრის კრებულს საეკლესიო ხაზინა ინახავდა. 1821 წ. 19 ნოემბერს დამტკიცებული ბრძანებით, გელათის მონასტერს არსებობისთვის წელიწადში უნდა მიეღო 1700 მანეთი (თანხის ეს რაოდენობა შემდგომ ხანებში იცვლებოდა). ეგზარქოსობის დროს მონასტრის კრებულის შტატმა რამდენჯერმე განიცადა ცვლილება და მისი ბოლო რეგლამენტირება მოხდა 1822 წ. შეიცვალა მონასტრის მიწათმფლობელობისა და მეურნეობის სისტემაც. XIX ს. 20-იან წლებამდე მონასტერი 54 სოფელში (იმერეთსა და რაჭაში) 574 ყმა-გლეხს და საკმაოდ დიდ მამულებს ფლობდა. ეს სისტემა ათწლეულების განმავლობაში თანდათან იცვლებოდა და 1871 წ. ყველაფერი დასრულდა მონასტრის მთელი ქონების ხაზინისთვის გადაცემით.

ეგზარქოსობის პერიოდში გელათის მონასტერს ჰყავდა 17 წინამძღვარი. 1820 წ. აპრილიდან პირველი იყო არქიმანდრიტი ნიკოლოზი (ჩხეიძე, 1820-1838), რომელსაც ევალებოდა ქუთაისისა და ვაკის ოლქების საეკლესიო ქონების და მოსახლეობის კამერალური აღწერა. მონასტრის მეორე წინამძღვარი იყო იღუმენი სვიმონი (ლორთქიფანიძე, 1838-1841). 1841-1844 წწ. გელათის მონასტერს წინამძღვრობდა არქიმანდრიტი ექვთიმე (წულუკიძე), რომელიც მოგვიანებით ეპისკოპოსი გახდა და განაგებდა ჯერ გურიის (1844-1853), ხოლო შემდეგ იმერეთის (1853-1856) ეპარქიებს. 1844 წ. ივნის-დეკემბერში მონასტრის წინამძღვრის მოვალეობას ასრულებდა მღვდელ-მონაზონი ნიკოლოზი (ნიჟარაძე). 1845 წ. დეკემბრიდან 1852 წ. სექტემბრამდე მონასტრის წინამძღვარი იყო არქიმანდრიტი სვიმონი (წულუკიძე), რომლის დროსაც გელათში ჩატარდა დიდი აღდგენითი-სარემონტო სამუშაოები. 1852 წ. სექტემბრიდან 1853 წ. აგვისტომდე მონასტრის წინამძღვრის მოვალეობას ასრულებდა ჯერ არქიმანდრიტი იოანე (იოსელიანი), ხოლო 1853 წ. აგვისტოდან იმავე წლის ნოემბრამდე იღუმენი იოასაფეტი (ფურცელაძე). შემდეგი წინამძღვრები იყვნენ არქიმანდრიტი თეოფანე (გაბუნია, 1853-1854), მღვდელ-მონაზონი ალექსანდრე (ოქროპირიძე, 1854-1855), არქიმანდრიტი გაბრიელი (ტუსკია, 1855-1859), არქიმანდრიტი ნიკოლოზი (ნიჟარაძე, 1859-1860), არქიმანდრიტი ონიფანტე (ნადირაძე, 1860-1865), არქიმანდრიტი ბესარიონი (დადიანი, 1866-1874), (1871 წ. ნოემბრიდან 1872 წ. ივნისამდე მონასტრის წინამძღვრის მოვალეობას ასრულებდა მღვდელ-მონაზონი ნიკიფორე კანდელაკი). ყველაზე ხანგრძლივად მონასტერს წინამძღვრობდა არქიმანდრიტი სერაპიონი (ახვლედიანი), რომელიც თითქმის 30 წლის მანძილზე ხელმძღვანელობდა მონასტრის კრებულს (1875 წ. 18 აპრილიდან 1904 წ. 4 სექტემბრამდე) და რომლის დროსაც მონასტრის ტერიტორიაზე აიგო ეპისკოპოსის და წინამძღვრის სახლები, სენაკები ბერებისთვის, შეკეთდა ტაძრები. მონასტრის წინაშე დიდი დამსახურებისთვის, 1911 წ., 101 წლის ასაკში გარდაცვლილი სერაპიონი, დაკრძალეს მონასტრის მთავარი ტაძრის შიგნით. არქიმანდრიტ სერაპიონის შემდეგ გელათის მონასტრის წინამძღვარი იყო არქიმანდრიტი ნიკოლოზი (ნამორაძე, 1904-1906 და 1917-1918), რომელიც მეფის საწინააღმდეგო, რევოლუციური მოძრაობის მხარდაჭერის გამო გაათავისუფლეს წინამძღვრობიდან, 1906-1911 წლებში მონასტერს წინამძღვრობდა არქიმანდრიტი ნიკიფორე (კანდელაკი). 1912 წ. 11 აპრილს, ძველი ტრადიციის გათვალისწინებით, მონასტრის წინამძღვრად დაინიშნა იმერეთის ეისკოპოსი გიორგი (ალადაშვილი), რომელიც 1917 წლის 1 მაისამდე განაგებდა გელათს მონასტერში მყოფი ნაცვლის, („ნამესტნიკის“) იღუმენ ანთიმოზის (რობაქიძე) მეშვეობით.

XIX ს-ისა და XX ს-ის დასაწყისში მონასტერი რამდენჯერმე გაიძარცვა. მათ შორის მონასტრის ორმა – 1859 წ. 19 მაისის და 1904 6. 19 ივლისის ძარცვამ განსაკუთრებული ზარალი მიაყენა არა მხოლოდ მონასტერს, არამედ ზოგადად ქართულ კულტურას – დაიკარგა ქართული ხელოვნების ბევრი მნიშვნელოვანი ძეგლი, რომელთა შორის იყო ღვთისმშობლის ხატი, რომელიც ხახულის კარედის სახელით არის ცნობილი. მღვდელ-მონაზონ ისააკის თქმით (იგი მომსწრე იყო ამ მოვლენისა), შეუძლებელია გატაცებულ სიწმინდეთა შეფასება. ამავე მღვდელ-მონაზონს მოცემული აქვს სია გატაცებული ნივთებისა: „ხატი ყოვლადწმიდისა ხახულისა მღთის მშობლისა თჳსით სამკაულითურთ. ესე მრავალთა სმენილ არს, ხატი ესე ყოვლადწმიდისა მღთის მშობლისა მხატვრობითა ხელოვნებისათა დახატულ არს ლუკა მახარებლისა მიერ, ფიცარსა ზედა მას, რომელსაც ზედა იშვა თანადაუსაბამი მამისა ხორცითა იესუ, ძე მღთისა. ხოლო თჳთ სძითა ყოვლადწმიდისა მღთის მშობლისათა შემზადილ იყო წამალი იგი მხატვრობისა, ვითა ცხოვრება მისი მოგვითხრობს. და სამკაული მას ზედა დიდი მეფის დავით აღმაშენებლის მიერ, რომელიც კეისრისაგან მოეძღვნა მარგალიტითა თლვითა და ანთრაკითა, რომელ ვერცა რიტორთა და ფილოსოფოსთა შესაძლებელი არს ნივთთა მათთა ფასდადებად, ხოლო რაოდენიმე თამარ მეფისა მიერცა შეწირულნი ნივთნიცა მას ზედა და ყოვლად მეფეებთაგანაც შეწირულნი ნივთნი, ხოლო სამნი იგი თვალნი შეწირულნი დავით აღმაშენებლის მიერ შუბლისათანა იყო ყოვლად წმიდისა, რომელ მხილველნი ყოველნი განკვირვებულ იყვნენ და არცა თანა სწორი მათსა პოვნილ არს. რომელთა სახელები ესე არს: ობოლი კედრულა და მედეკა... და აწცა რომელნიცა ნივთნი მას დღესა მიტაცებული იქმნა მონასტერსა ამას გაენათისასა ესე არს: საყდარი ქრისტესი რაოდენიმე წილი თჳს ოქროს ჭურჭლითა და მას ზედა დაბმული ვერცხლის ჯაჭვითა და ოდეს შობასა უფლისასა აღმოსავლით მოიწივნენ მოგვნი ახლად შობილისა უფლისა ძღვნისა შეწირვად და შეწირეს მას ოქრო, გუნდრუკი და მური, ხოლო ოქროთი იგი სრულიად მონასტერსა შიდა დასვენებულ იყო წინაშე მღვთისმშობლისა, სუდართა თანა დიდძალთა ნივთთაგან შემკული, რომელსაც აქვნდა სიგრძე და სივრცე უმეტეს ხუთისა ვერშოკისა. და დიდისა მეფისა სოლომონის ძისა ალექსანდრეს მიერ ჩღპ (1780) წელსა შინა შეწირულნი ფეშხუმი, კამარა და კობძი. ხოლო ვერცხლისა ტაკუკი ორი, ნალბაქი ვერცხლისა სამი და სასანათლე ვერცხლისა ორი და ამასთანავე ერთი ფრიად დიდი კანდელი ვერცხლისა. ყოველნივე ნივთნი ზემოაღწერილნი ერთბაშად მოტაცებულ არს“.

1904 წ. ივლისში, მონასტრის დაყაჩაღებისას, გაიტაცეს შემდეგი ნივთები (ეპისკოპოს ლეონიდეს მიერ აღნუსხული დარბევის მეორე დღეს): „1) ბეჭედი დავით აღმაშენებლისა; 2) ოქროს ბარძიმი, თვლებით მოჭედილი; 3) სარტყელი, ძვირფასი თვლებით მორთული; 4) ოქროს პანაღეა; 5) ორი ვერცხლის ბარძიმი და ვერცხლის სტაქანი. ფულად კი 252 მანეთამდის“. გელათიდან გატაცებული საეკლესიო განძეულობის მოძებნა, დამნაშავეთა დადგენა და დასჯა ვერ მოხერხდა.

ავტოკეფალიის გამოცხადების შემდეგ, 1917 წ. 19 აპრილს, გელათის მონასტრის ძმობამ თავის წინამძღვრად გარეჯის წმ. იოანე ნათლისმცემლის მონასტრის წინამძღვარი, არქიმანდრიტი ნაზარი (ლეჟავა) აირჩია, რომელიც იმავე წლის 5 მაისს დაამტკიცა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის მოსაყდრემ, ეპისკოპოსმა ლეონიდემ (ოქროპირიძე), თუმცა იმავე თვეში მან ეს რეზოლუცია გააუქმა. 1917 წ. ივნისში ქუთაისში სამღვდელოების დროებითმა აღმასრულებელმა კომიტეტმა რუსეთში მყოფ არქიმანდრიტ ამბროსის (ხელაია) შეატყობინა, რომ იმერეთის სამღვდელოებამ იგი აირჩია გელათის მონასტრის წინამძღვრად. ამაზე არქიმანდრიტი ამბროსი დეპეშით იტყობინებოდა: „ამჟამად საქართველოს ავტოკეფალიური ეკლესიის დელეგაციას პეტერბურგში მივდევ, დავბრუნდები და გელათის წინამძღვრობას მივიღებ“, თუმცა ეს პოსტი მას არ ჩაუბარებია. მთელ ამ პერიოდში, 1917 წ. 1 მაისიდან 19 აგვისტომდე, ვიდრე ოფიციალურად წინამძღვარი დაინიშნებოდა, მონასტერს განაგებდა არქიმანდრიტი ანთიმოზი (რობაქიძე), ხოლო 1917 წ. 19 აგვისტოდან 13 ოქტომბრამდე იღუმენი დოროთე (მაჭავარიანი). 1917 წ. 13 ოქტომბერს გელათის მონასტრის წინამძღვრად საქართველოში ახლად დაბრუნებული არქიმანდრიტი ნიკოლოზი (ნამორაძე) დაინიშნა, რომელიც მონასტერს 1918 წ. დეკემბრამდე განაგებდა. 1919 წ. იანვრიდან აგვისტომდე მონასტრის დროებითი მმართველი იყო მღვდელ-მონაზონი ზენონი (მენაბდე). 1919 წ. აგვისტოდან კი მონასტრის ბოლო წინამძღვარი გახდა არქიმანდრიტი ნესტორი (ყუბანეიშვილი).

1919 წ. მთავრობამ გელათის მონასტერს კუთვნილი მამულები, ტყე, საყანე ადგილები და წისქვილი ჩამოართვა. მას მხოლოდ ერთი ნორმა მიწა დაუტოვეს, რომელშიც შედიოდა მონასტრის ეზო, გზა და მცირე ადგილი. ბერები უმძიმეს მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ. 1920 წ. არქიმანდრიტი ნესტორი იძულებული გახდა გაეყიდა მონასტრის ის შეწირულება, რომელიც საეკლესიო მსახურებაში არ გამოიყენებოდა და ისტორიული მნიშვნელობის არ იყო. სწორედ ამ ამბავს მოჰყვა გაზ. „საქართველოში“ ცილისმწამებლური წერილი, თითქოს გელათის მონასტერი ბერებმა გაძარცვეს და იქ არსებული ნივთები ბაზარზე გაყიდეს.

1921 წ. 1-7 სექტემბერს გელათის მონასტერში ჩატარდა საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის მესამე საეკლესიო კრება, რომელზეც კათოლიკოს-პატრიარქად ცხუმ-აფხაზეთის მიტროპოლიტი ამბროსი (ხელაია) აირჩიეს. ამ კრებაზე გადაწყდა, რომ გელათის მონასტერში დაწესებულიყო ზოგადი (კინოვიალური) ცხოვრება. 1922 წ. 26 აპრილს შეიკრიბა მონასტრის ძმობა და გადაწყდა, რომ შემოდგომიდან შესდგომოდნენ ახალ ცხოვრებას. საბუთს ხელს აწერდა მონასტრის მთელი ძმობა.

1923 წ. 6 მარტს მონასტერში ჩატარდა ადგილობრიი კრება, სადაც გადაწყდა მონასტრის ქონების მოვლა-დაცვის საკითხი და სამონასტრო საქმეები განაწილდა:
„1) წინამძღვარმა უნდა აწარმოვოს მიწერ-მოწერა მონასტრის საქმეების შესახებ, როცა დაისაჭიროვოს საქმემ, მოეხმაროს ეკონომოსს წიგნის წარმოებაში, თვალყური ადევნოს ღვთისმსახურებას და სხვა სამონასტრო საქმეებს;
2) ეკონომოსმა, მღვდელ-მონაზონმა ათანასემ (ზაქარიაშვილი) დაიცვას ეკლესიის ქონება, აწარმოვოს შესავალ-გასავლის წიგნი, მოუაროს ფუტკარს და წისქვილს;
3) იღუმენმა მათემ (ბერეკაშვილი) აცხოს სეფისკვერი;
4) მღვდელ-მონაზონ ეპიფანეს (ხონელია) მიენდოს გალავნის დიდი კარების და რკინის კარების გასაღებები და თავის-თავის დროზე გააღოს და დაკეტოს;
5) მღვდელ-მონაზონ სილოვანეს (ჭირაქაძე) დაევალოს ეკლესიაში ღვთისმსახურების დროს წიგნების კითხვა;
6) მღვდელ-მონაზონ დოდოს (სვანიძე) ევალება ჩიხაოს მოვლა და ღამე გამთევ სტუმრების და მლოცველების მიღება;
7) მღვდელ-მონაზონ ექვთიმეს (კერესელიძე) ევალება მორჩილ იოსებ ლეჟავასთან ერთად მონასტრის ეზოს დასუფთავება და სუფთად შენახვა;
8) დიაკონ ლუკა ჭირაქაძეს მორჩილის დახმარებით და ეკონომოსის ზედამხედველობით ევალება ეკლესიის დაგვა-დასუფთავება, შანდლების დაწმენდა და ხატების სუფთად შენახვა“.

1923 წ. 5-6 ივნისს გელათის მონასტერში მივიდა მთავრობის კომისია, რომელმაც ეკლესიის კარები დაკეტა და დალუქა. იქ მოღვაწე ბერებს კი მოსთხოვეს, რომ ერთი კვირის განმავლობაში დაეტოვებინათ იქაურობა. მონასტრის საძმომ აღმასრულებელ კომიტეტს სთხოვა: „ნება მოგვეცით შემოდგომამდე დაგვტოვონ ჩვენ ყველანი მონასტერში და რაკი მოსავალს მოვათავებთ, ჩვენ დავტოვებთ მონასტერს და სადმე მოვძებნით თავშესაფარ ადგილს“. 1923 წ. 21-25 აგვისტოს გელათის მონასტრის ქონება დეტალურად აღიწერა მუზეუმის მცველის, მ. კოკოჩაშვილის ხელმძღვანელობით. აღწერილი ხატები, ჯვრები და საეკლესიო ინვენტარის ძირითადი ნაწილი ქუთაისის საისტორიო-საეთნოგრაფიო მუზეუმში მოათავსეს, ხოლო დარჩენილი ნივთები კი იქვე 1924 წ. 22 ნოემბერს გადაიტანეს.

აქედან მოყოლებული მთელი 65 წელი მონასტერში ღვთისმსახურება აღარ აღსრულებულა. 1988 წ. 21 სექტემბერს, ღვთისმშობლის შობას, გელათში ჩატარებულ წირვაზე კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია II-მ ბრძანა: „დღეს არის დიდი და ბედნიერი დღე მთელი საქართველოსათვის. დღეს მოხდა უდიდესი სასწაული, სამოცდახუთი წლის დუმილის შემდეგ კვლავ ღაღადებს დიდი გელათი“. წირვის შემდეგ სამღვდელოებამ ტაძარში შემოაბრძანა წმ. დავით აღმაშენებლის ოქროთი შესრულებული მოზაიკური ხატი (ავტ. კ. ბაკურაძე) და ამ დღის სახსოვრად კათოლიკოს-პატრიარქს გადასცა. მას სიტყვით მიმართა ქუთათელ-გაენათელმა ეპისკოპოსმა კალისტრატემ (მარგალიტაშვილი).

გახსნის დღიდან მონასტრის წინამძღვრები იყვნენ: 1988 წ. 27 აგვისტოდან 22 სექტემბრამდე დეკანოზი რევაზი (მოსეშვილი), 1988 წ. 22 სექტემბრიდან 1989 წ. მაისამდე მღვდელ-მონაზონი აბრაამი (გარმელია, ამჟ. მიტროპოლიტი), 1989 წ. მაისიდან 1996 წ. 3 ნოემბრამდე იღუმენი ნიკოლოზი (პიტნავა, ამჟ. არქიმანდრიტი). 1996 წ. 3 ნოემბრიდან 2019 წ. 7 ივნისამდე ქუთათელ-გაენათელი მიტროპოლიტი კალისტრატე (მარგალიტაშვილი). 2019 წ. 7 ივნისიდან მონასტრის წინამძღვარია არქიმანდრიტი იოსები (ბურჯანაძე), რომელიც 1996 წ. 3 ნოემბრიდან მიტროპოლიტ კალისტრატეს თანაშემწედ ითვლებოდა.

1990 წ. ოქტომბერში გელათში ტრაპიზონიდან ჩამოასვენეს იმერეთის უკანასკნელი მეფე სოლომონ II. იგი მთავარი ტაძრის სამხრეთ-დასავლეთის კედელთან დაკრძალეს. 1990 წ. აღდგა გელათის სასულიერო აკადემია. 2005 წ. აპრილში სანქტ-პეტერბურგიდან გელათში ჩამოასვენეს გაენათელი მიტროპოლიტი ექვთიმე (შერვაშიძე), რომელიც 1820 წ. სამშობლოსა და ქართული ეკლესიის დაცვის გამო რუსეთში გადაასახლეს. 2006 წ. 21 სექტემბერს აღინიშნა გელათის მონასტრისა და სასულიერო აკადემიის 900 წლის იუბილე. 1988-2007 წლებში გელათის სამონასტრო კომპლექსში ამოქმედდა: ღვთისმშობლის შობის მთავარი ტაძარი, წმ. გიორგის, წმ. ნიკოლოზის, წმ. ილია წინასწარმეტყველისა და ღვთისმშობლის წყაროცხოვრების ეკლესიები.

2007 წლიდან დღემდე გაიხსნა და მოქმედებს: მოქმედებს: გელათის წმ. საბა განმწმედელის, გელათის მთავარანგელოზთა და ზემო გელათის წმ. ნინოს მონასტრები. ზემოთ აღნიშნულ სავანეებში მოღვაწეობენ: არქიმსნდრიტი იოსები (ბურჯანაძე), მღვდელი იოანე იოსელიანი, ბერ-დიაკონი იაკობი (სეფისკვერაძე), ბერ-დიაკონი ევაგრე (ერისთავი); მღვდელ-მონაზონი დავითი (უმანკოშვილი); მღვდელ-მონაზონი გიორგი (გვეტაძე), ბერ-დიაკონი გაბრიელი (თუთბერიძე), ბერი გიორგი (ჩანქსელიანი); მღვდელ-მონაზონი კვიპრიანე (სოხაძე), მღვდელ-მონაზონი კონსტანტინე (კობეშავიძე); მღვდელ-მონაზონი ანტონი (ჩანქსელიანი), ბერი რაჟდენი (ყაჭეიშვილი).

გელათის აკადემია

საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური სკოლა – აკადემია (XII-XIII სს.), გელათის საღვთისმეტყველო-ფილოსოფიური და ლიტერატურულ-მთარგმნელობითი სკოლა, რომელიც ქართული კულტურისა და ლიტიტერის ისტორიაში „ელინოფილური მიმართულების“ ერთ მძლავრსა და უმნიშვნელოვანეს წარმოადგენს, სათავეს შტოს იღებს შავი მთის ფილოლოგიური სკოლიდან და ამ სკოლის პრინციპების გამგრძელებლად და განმავითარებლად გვევლინება როგორც თეორიული, ისე პრაქტიკული თვალსაზრისით.

ეპოქა, რომელშიც ყალიბდება და მუშაობს გელათის საღვთისმეტყველო-ლიტერატურული სკოლა აკადემია, ურთიერთსაპირისპირო ტენდენციებით ხასიათდება, რაც სიმბოლურად სწორედ ათენისა და იერუსალიმის (ანუ ცოდნისა და რწმენის) ერთიანობაში გამოიხატებოდა. ამ მხრივ გელათის სკოლა ქრისტიანული აზრის ისტორიაში აგრძელებს აღმოსავლური თეოლოგიის ალექსანდრიული სკოლისა (სადაც წმ. წერილის ალექსანდრიულ ეკზეგეზას ჩაეყარა საფუძველი) და კაპადოკიური პატრისტიკის ხაზს: კლიმენტი ალექსანდრიელისა, რომელმაც ჩამოყალიბებული პრინციპის სახე მისცა წმ. წერილზე დაყრდნობილ ეკლესიურ მოძღვრებას რწმენისა და ცოდნის ჰარმონიაზე; ორიგენესი, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა ქრისტიანულ ფილოს. სპეკულაციებსა და ხედვებს; კაპადოკიელი წმ. მამებისა, რომელნიც (ნეო) პლატონური სიტყვიერი აპარატის ქრისტიანიზაციის გზაზე იდგნენ; არეოპაგიტიკისა, რომელიც რწმენისა და ცოდნის ჰარმონიის ბრწყინვალე ნიმუშია; მაქსიმე აღმსარებლისა, რომელსაც დიდი წვლილი მიუძღვის ბიზანტიურ თეოლოგიურ ლიტერატურაში არეოპაგიტიკის ფილოსოფიური საფუძვლების გავრცელებასა და დამკვიდრებაში; წმ. იოანე დამასკელისა, რომელმაც პლატონისა და არისტოტელეს კომენტარებზე დაყრდნობით შექმნა ქრისტიანული სქოლასტიკის მყარი სისტემატიზებული სიტყვიერ-ლოგიკური აპარატი; დაბოლოს, მანგანას აკადემიისა, რომელმაც ეს მიმართულება XI-XII სს. ბიზანტიაში უფრო საერო და რაციონალისტური გზით განავითარა.

გლათის სკოლის ენობრივ-ლიტრული სტილის ერთიანობის ზოგად საფუძვლებს, ზემოთ ჩამოთვლილ ნიშნებთან ერთად, ქმნის ადეკვატური, ზედმიწევნითი თარგმანის პრინციპი, რომელიც „ელინოფილური“ მიმართულების თარგმანისთვისაა დამახასიათებელი და რომელიც ანტიოქიაში, „შავ მთაზე“, გაბრიელ დაყუდებულისა და ეფრემ მცირის მიერ დამკვიდრებული სკოლის წარმმართველია ამ სკოლების მთარგმნელ-შემოქმედთათვის მათი არსებობის მთელ მანძილზე (XI-XIII სს.). ამ ზოგადი კონცეფციური ერთიანობის ფონზე ლექსიკურ-გრამატიკული თუ ინდივიდუალური ენობრივი მახასიათებლების თვალსაზრისით აშკარად იკვეთება ორი ძირითადი განშტოება, რომელიც ქართული ფილოლოგიური და თეოლოგიურ-ფილოსოფიური აზრის ორი მწვერვალის – არსენ იყალთოელისა და იოანე პეტრიწისკენ მიაპყრობს ყურადღებას. სწორედ ამ ორ მწვერვალს შორისაა განფენილი „გელათის სკოლის“ შემოქმედ-მთარგმნელთა უმდიდრესი ნამოღვაწარი.

გელათის მონასტერი დავით მეფის სიცოცხლეშივე იქცა „ყოვლისა აღმოსავალისა მეორედ იერუსალიმად, სასწავლოდ ყოვლისა კეთილისად, მოძღურად სწავლულებისად და სხუად ათინად“. დავითის ისტორიკოსის მიერ ამ ორი ქალაქის ათენისა და იერუსალიმის, ანტიკური ფილოსოფიისა და ქრისტიანული რწმენის ამ ორი სიმბოლოს, დაკავშირებას საფუძვლად უდევს შუა საუკუნეების ქრისტიანული სამყაროსთვის დამახასიათებელი პრინციპი რწმენისა და ცოდნის ერთიანობისა. სწორედ გელათში ჩაეყარა საფუძველი ანტიკური ფილოსოფიისა და ბიზანტტიური ნეოპლატონიზმის შესწავლას; ნეოპლატონიკოსთაგან კომენტირებული და წმ. იოანე დამასკელის მიერ არისტოტელეს დამუშავებული ლოგიკის, ელინთა ფილოსოფიური ენის გამოყენებას ქრისტიანული მსოფლმხედველობის დასაბუთებისთვის. მემატიანის ცნობით, დავით აღმაშენებელმა „შემოიკრიბნა კაცნი, პატიოსანნი ცხოვრებითა და შემკულნი ყოვლითა სათნოებითა, არა თჳსთა ოდენ სამე ფოთა შინა პოვნილნი, არამედ ქუეყანისა კიდეთათ, სადა ესმა ვიეთმე სიწმიდე, სიკეთე, სისრულე, სულიერითა და ჴორციელითა სათნოებითა აღსავსეობა, იძივნა და კეთილად გამოიძივნა და მოიყვანნა და დაამკვიდრნა მას შინა“. ქართლის ცხოვრების მარიამ დედოფლისეული ნუსხის არშიაზე სულხან-საბა ორბელიანის ხელით მინაწერი ცნობის თანახმად, ეს უნდა მომხდარიყო 1114 წელს („ჩრიდ წელსა“).

დავით აღმაშენებლის დროს და შემდგომ კი, დემეტრე II-ს და თამარ მეფის ხანაში, გელათში უნაყოფიერეს ლიტერატურულ, მეცნიერულ და პედაგოგიურ მოღვაწეობას ეწეოდნენ არსენ იყალთოელი, იოანე ტარიჭისძე, იოანე პეტრიწი, იოანე ჭიმჭიმელი, პეტრე გელათელი, იოანე შავთელი, ნიკოლოზ გულაბერისძე, არსენ ბულმაისიმისძე, იეზეკიელი. ამ მოღვაწეებმა გელათში ის იდეები და სული მიიტანეს, რომელიც ტრიალებდა იმ დროის ბიზანტიის მაღალ საზოგადოებრივ-კულტურულ წრეებში და კერძოდ, კონსტანტინე მონომახის მიერ განახლებულ მანგანას აკადემიაში, სადაც მოღვაწეობდნენ მიქელ ფსელოსი, იოანე ქსიფილინოსი და მოგვიანებით – იოანე იტალოსი. იოანე შავთელი გელათში „ახალი რომის უჩინარ ხიბლსა და ელადის გვირგვინს“ ჭვრეტდა.

გელათის სკოლაში, სადაც დაარსდა „სასწავლებელი ყრმათათჳს“, რომელშიც „მრავალი ქართველი განისწავლებოდა სიბრძნისმოყუარებასა შინა“, დაიწყო ანტიკურობის წიგნური, მეცნიერული ათვისება: ანტიკური ფილოსოფიის, განსაკუთრებით კი, პლატონისა და არისტოტელეს შრომებისა და მათი კომენტატორების – პორფირის, იამვლიხოსის, ამონიოს ერმისის, პროკლე დიადოხოსის შესწავლა-დამუშავება, თარგმნა და კომენტირება.

გელათის აკადემიას სპეციალური გამოკვლევა უძღვნა ს. ყაუხჩიშვილმა, რომელიც ქართველ მეცნიერთა შეხედულებების განხილვისა და ლიტერატურულ-ისტორიული მასალის ანალიზის საფუძველზე ასკვნის, რომ გელათში არსებობდა სამეცნიერო-საგანმანმანათლებლო ცენტრი, სადაც სწავლება აგებული უნდა ყოფილიყო შუა საუკუნეებისთვის დამახასიათებელი განათლების სისტემის „ტრივიუმ-კვადრივიუმის“ მიხედვით (რიტორიკა, გრამატიკა, ფილოსოფია დიალექტიკითურთ, მათემატიკა, გეომეტრია, მუსიკა, ასტრონომია და მედიცინა). ამიტომ ბუნებრივია, რომ ამ სკოლის ლიტერატურულ-ფილოსოფიური ინტერესებისა და მთარგმნელობითი საქმიანობის შესწავლა და სწორად შეფასება შესაძლებელია მხოლოდ იმ დროის ბიზანტიის განათლებულ წრეებში მიმდინარე კულტურულ-ლიტერატურული პროცესების გათვალისწინებითა და ამ ეპოქის ბიზანტიურ სამყაროსთან მიმართებით.

ქართული ისტორიული წყაროს, „ხელმწიფის კარის გარიგების“ (XIV ს.) თანახმად, გელათის სასწავლებლის ხელმძღვანელი, მანგანას აკადემიის ანალოგიით, „მოძღვართ-მოძღვრის“ ტიტულს ატარებდა.

გელათში შექმნილი ფილოსსოფიურ-თეოლოგიური ხასიათის ძეგლების ჩვენამდე მოღწეული მცირე ნაწილის მიხედვითაც შეიძლება დავასკვნათ, რომ ამ სკოლის მოღვაწეთა სააზროვნო ინტერესების წრე მოიცავს პლატონს, არისტოტელესა და „პლატონურ“ ფილოსოფოსებს (ანუ „ნეოპლატონიკოსებს“), რომელთაც ასწავლიდნენ და განმარტავდნენ მიქელ პსელოსისა და იოანე იტალოსის კპატოსობის დროს მანგანას აკადემიის ფილოსოფიის ფაკულტეტზე. გელათის აკადემიაში, როგორც სასწავლო-სამეცნიერო და მთარგმნელობით ცენტრში, განსაკუთრებული ყურადღება ექცეოდა არისტოტელესა და მისი ალექსანდრიელი კომენტატორების ლოგიკურ ნაშრომებსა და ათენის პლატონური აკადემიის დიადოხოსის, V ს-ის (ნეო) პლატონიკოსის, პროკლეს შრომებს. მათი თარგმანები და განმარტებანი სახელმძღვანელოთა დანიშნულებას ასრულებდა სკოლის მსმენელებისთვის. გელათის სკოლაშია თარგმნილი იოანე ტარიჭისძის მიერ ალექსანდრიული სკოლის მამამთავრის, ამონიოს ერმისის კომენტარები პორფირის ცნობილ ნაშრომზე „შესავალი არისტოტელეს კატეგორიებისა“ (ეს ის პორფირია, რომელმაც, როგორც ნემესიოს ემესელის პეტრიწისეულ თარგმანში ვკითხულობთ, „ძჳნად ქრისტესსა აღძრა თჳსი სიტყუაჲ“, მაგრამ მიუხედავად ამისა, მისი ეს დასახელებული შრომა, მთელი შუა საუკუნეების მანძილზე ცნობილი „ისაგოგეს“ სახელით, სქოლასტიკური განათლების საფუძველი იყო); ასევე, ამონიოსისავე კომენტარები არისტოტელეს ლოგიკურ ნაშრომზე „კატეგორიები“. ესენია: „მოსახსენებელი ხუთთა მათადმი პორფირი ფილოსოფოსისათა“ და „მოსახსენებელი ათთა კატიღორიათადმი არისტოტელისათა“. შემთხვევითი არ უნდა იყოს, რომ ეს თხზულებანი ერთ კრებულადაა შეკრული ამავე ხასიათის ლოგიკის ცნობილი კომპენდიუმის, იოანე დამასკელის „დიალექტიკის“ არსენ იყალთოელისეულ თარგმანთან ერთად, რომელიც მას, სავარაუდოდ, გელათში აქვს შესრულებული. ამ ორი თხზულების თარგმანის ერთ კრებულში გაერთიანება უნდა მიუთითებდეს იმაზე, რომ იგი აკადემიის სახელმძღვანელოდ გამოიყენებოდა. ჩვენამდე არ მოუღწევია, მაგრამ ხელნაწერთა ცნობების მიხედვით, თითქოს იოანე პეტრიწს უნდა ეთარგმნა არისტოტელეს „კატეგორიები“ და „პერი ერმენეია“. ეს ვარაუდი უსაფუძვლო არ უნდა იყოს, რადგანაც პროკლე დიადოხოსის „თეოლოგიის საფუძვლების“ თარგმანისთვის დართულ „განმარტებაში“, რომელიც, თავისთავად, „პლატონური“ ფილოსოფიის პეტრიწისეულ ვრცელ სასწავლო კურსს წარმოადგენს, იგი „მოსწავლეს“ მიუთითებს ამ უკანასკნელზე: „ვითარ გჳსწავლია პერი ერმენიისაო“, რაც იმას მოწმობს, რომ გელათის სკოლაში არისტოტელეს ეს ნაშრომი ისწავლებოდა. რაც შეეხება არისტოტელეს ლოგიკური ხასიათის ნაშრომებს, რომლებიც შუა საუკუნეებში „ორგანონის“ სახელითაა ცნობილი, იოანე პეტრიწი, სანამ გადავიდოდეს პროკლეს ტრაქტატის „ღმრთისმეტყველების საფუძვლების“ განმარტების ძირითად ნაწილზე, განიხილავს და აცნობს მსმენელებს (თუ მოსწავლეებს) პროკლეს აპოფატიკური დასაბუთების მეთოდს და მიუთითებს არისტოტელეს სწორედ ამ ნაშრომზე, რომლის გარეშეც, მისი აზრით, შეუძლებელია ლოგიკური გზით რისამე შემეცნება. გელათის სკოლის მსმენელებისთვის სახელმძღვანელოს დანიშნულებას ასრულებდა ნემესიოს ემესელის ფსიქოლოგიურ-ანთროპოლოგიური ხასიათის თხზულების „ბუნებისათჳს კაცისა“-ს პეტრიწისეული თარგმანი. მისი ხელნაწერის მინაწერიდან ირკვევა, რომ „ელლადელთა ჴმათაგან გარდამოიცა ესე ქართულად საკკრველისა ფილოსოფოსისა ჩუენისა, პეტრიწისა მიერ იოანნედ სახელდებულისა, კელლინსა შინა გაენათისასა“.

ონტოლოგიურ საკითხებთან ერთად, გელათის სკოლის მოღვაწეთა მორალურ-ეთიკური საკითხებისადმი განსაკუთრებული ინტერესის გამომხატველია იოანე სინელის ტრაქტატის „კლემაქსის“ („სათნოებათა კიბის“) რამდენიმე თარგმანი, შესრულებული ამ სკოლის მოღვაწეთა მიერ პროზაულად: პეტრე გელათელის მიერ ფოტი პატრიარქის კომენტარებითურთ, ასევე ორი სხვადასხვა მთარგმნელის მიერ (ერთ-ერთად იოანე პეტრიწია მიჩნეული) გალექსილი სახით. ეს თხზულებანიც სასწავლო-დიდაქტიკური დანიშნულებით გამოიყენებოდა (განსაკუთრებით, გალექსილი ვარიანტები, დასამახსოვრებლად მარჯვე და მოხერხებული). მსოფლიო ისტორიის სახელმძღვანელოდ უნდა ყოფილიყო გამოყენებული გიორგი ამარტოლის „ხრონოღრაფი“ და იოსებ ფლავიოსის „იუდაებრივი დასაბამსიტყვაობა“, რომელთაგან პირველის თარგმანი არსენ იყალთოელს ეკუთვნის, ხოლო მეორისა, ტრადიციით იოანე პეტრიწს მიეწერება, მაგრამ სინამდვილეში სხვა გელათელი მოღვაწის შესრულებული ჩანს.

მაგრამ გელათის მოღვაწენი მხოლოდ სასკოლო კომპენდიუმების თარგმნითა და შედგენით როდი კმაყოფილდებოდნენ. გელათის სკოლაში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობოდა ეგზეგეტიკურ ლიტერატურას: როგორც ფილოსოფიურ, ისე ბიბლლიურ ეგზეგეტიკის თარგმნას, შესწავლასა და დამუშავებას და, ამავე დროს, ორიგინალური კომენტარული ხასიათის ლიტერატურის შექმნასაც როგორც პრაქტიკული, სასწავლო, ისე მეცნიერული დანიშნულებისთვის.

როგორც ჩანს, გელათში გათვალისწინებული იყო და შესაძლებელია, დასრულებულიც) ყველა ბიბლიური თხზულების ბიზანტიელ ავტორთა განმარტებებისა თუ ე.წ. „ღლაფჳრათა“ თარგმნა და ამის საფუძველზე სრული ბიბლლიური ეგზეგეტიკური კრებულის შედგენა. მაგრამ, სამწუხარდ, ამ სკოლაში შესრულებულ განმარტებათა თარგმანებიდან ჩვენამდე მოვიდა მხოლოდ ნაწილი: კ. კეკელიძის მიერ მიტროფანეს, ზმჳრნელი მიტროპოლიტის სახელით გამოცემული „ეკლესიასტეს“ ტექსტის „თარგმანება“ (განმარტება) და ამავე ტექსტის ოლიმპიოდორე ალესანდრიელის თარგმანება (A-63). ჩვენამდე ხელნაწერების სახით მოღწეულია ცნობილი ბიზანტიელი ეგზეგეტი მწერლის, თეოფილაქტე ბულგარელის მიერ შესრულებული მარკოზის, ლუკასა და იოანეს სახარებათა განმარტებების თარგმანები (ხელნაწერები: Jer.-22; A-102, A-114, A-52). ამათგან მარკოზისა და ლუკას სახარებათა განმარტების მთარგმნელად იოანე ჭიმჭიმელია დასახელებული). ამასთან, აღსანიშნავია, რომ ყველა შემთხვევაში ბიბლიური (კიმენური) ტექსტი ახალ თარგმანს, გელათურ რედაქციას წარმოადგენს. გელათშივეა თარგმნილი უცნობი ბიზანტიელი ეგზეგეტის განმარტება „ქებაჲ ქებათაჲსა“, სქოლიოების სახით, მიქელ ფსელოსის განმარტება რომაელთა მიმართ პავლეს ეპისტოლეს ერთი ადგილისა, რომელიც ეხება მაცხოვრის „მრავალთა შორის ძმათა პირმშოდ“ სახელდებას. დაბოლოს, გელათშივეა შექმნილი უნიკალური ძეგლი, ე.წ. „გელათის კატენებიანი ბიბლია“ (ხელნაწ. A-1108 ავტოგრაფული ნუსხაა, ხოლო Q-1152 – კალიგრაფის შესრულებული), რომელიც შეიცავს ძველი აღთქმის ტექსტების თარგმანსა და განმარტებებს ლევიტელებიდან რუთის ჩათვლით და მცირე წინასწარმეტყველთა განმარტებებს. ეს თარგმანი წარმოადგენს ხუთწიგნეულის ახალ, გელათურ რედაქციას განმარტებებითურთ („კატენების“ სახით). როგორც ჩანს, ეს უნიკალური ტექსტი ანტიოქიური სკოლის კატენებიანი ბიბლიის კრებულის თარგმანი უნდა იყოს: „კიმენ-სხოლიოდ აღნაწერი“ ორივე ქართული ნუსხა ზუსტად ასახავს და მისდევს ამ ტიპის ბერძნული კრებულების ხელნაწერთა ფორმას. თარგმანი ელინოფილური სტილისაა, მაგრამ გარკვეული ტიპის (როგორც გრამატიკული, ისე დიალექტური ხასიათის) განსხვავებები საფუძველს იძლევა ვარაუდისათვის, რომ იგი შესრულებულია მთარგმნელთა ჯგუფის მიერ ერთი მთავარი რედაქტორ-მთარგმნელის ხელმძღვანელობით.

განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს მაქსიმე აღმსარებლის დოგმატურ-ეგზეგეტიკური ხასიათის კრებულს, რომელიც შემონახულია გელათურ (K-14) ხელნაწერში. იგი ენობრივი სტილის და სააზროვნო ინტერესების მიხედვით გელათის სკოლას ეკუთვნის და არსენ იყალთოელის ხელიდან თუ არა, უშუალოდ მთარგმნელთა მისი ჯგუფიდან უნდა იყოს გამოსული.

წმ. დავით მეფის ზეობის დროს რუის-ურბნისის კრების ახლო ხანს უნდა თარგმნილიყო პატრიარქ ფოტის თოთხმეტტიტლოვანი „დიდი სჯულისკანონი“, რომელიც ხელნაწერთა მოწმობით არსენ იყალთოელს უთარგმნია. მასვე უნდა ეკუთვნოდეს კანონიკური თხზულება რუის-ურბნისის ძეგლისწერაც. არსენ იყალთოელს დიდი ღვაწლი მიუძღვის დოგმატური მწერლობის დარგში: მისი შედგენილია დოგმატურ-პოლემიკური თხზბების კრებული – „დოგმატიკონი“, რომელშიც 16 უმნიშვნელოვანესი დოგმატური ხასიათის თხზულებაა შეტანილი, რომელთა შორის არის წმ. იოანე დამასკელის „გარდამოცემა უცილობელი მართლმადიდებელი სარწმუნოებისათჳს“ და „წვალებათა შესახებ“...

გელათში ითარგმნა ჰაგიოგრაფიის უკანასკნელი ნიმუშებიც – იოანე ქსიფილინოსის მეტაფრასული შრომები. როგორც კ. კეკელიძე აღნიშნავდა: „ქსიფილინოსის კრებულით დამთავრდა ქართული ნათარგმნი აგიოგრაფიის ისტორია, ვინაიდან თვით ბიზანტიის აგიოგრაფიის ისტორიაშიც ამ პერიოდის შემდეგ აღარაფერი შექმნილა“. ეს თარგმანები ჩვენამდე მოღწეულია უნიკალური ხელნაწერებით და შემთხვევითი არ არის, რომ ისინი გელათურ კოლექციაშია დაცული. საგანგებოდაა აღსანიშნავი ისიც, რომ საქართველოში ცენტრალიზებული მონარქიის გაძლიერებამ (ისევე როგორც ბიზანტიაში კომნენების მმართველობის ხანაში) დავით აღმაშენებლისა და განსაკუთრებით, ამ სკოლის არსებობის მეორე პერიოდში – თამარის ეპოქაში წარმოშვა საერო-სახოტბო და საისტორიო-პანეგირიკული ხასიათის ბრწყინვალე ლიტიტერა, რომლისთვისაც დამახასიათებელია ზვიადი, ორნამენტული სტილი, რაც ბუნებრივად ასახავდა ძლიერი მონარქიის ეპოქის საერთო ტენდენციებს. იგი კომნენების ხანის ბიზანტიაში მიმდინარე კულტურულ-მსოფლმხედველობრივი და ლიტერატურული პროცესების კანონზომიერი გამოძახილი იყო.

გელათის სკოლა აქვთ გავლილი დავითის ისტორიკოსს, მაღალმხატვრული და რიტორიკული მეტყველების ამ დიდოსტატს, მეხოტბეებს – იოანე შავთელსა და ჩახრუხაძეს, „ისტორიათა და აზმათა“ ავტორს, პეტრე გელათელს, არსენ ბულმაისიმისძეს, ნიკოლოზ გულაბერისძეს, იეზეკიელს და შოთა რუსთაველს, რომლის ლექსიკასაც აშკარად ატყვია პეტრიწის ენის დიდი გავლენა, რომ აღარაფერი ვთქვათ რუსთაველის ენაში ნასახელარი ზმნების ულევ ნაკადზე, რასაც ფართო გზა გაუხსნა სწორედ გელათის სკოლამ და განსაკუთრებით, იოანე პეტრიწმა.

გელათის სკოლის სააზროვნო ინტერესები, ლიტერატურული პროდუქციის ხასიათი და თემატიკა, მისი მიმართულება გვიჩვენებს, რომ გელათის მოღვაწენი ადგენენ იმ მაგისტრალურ ხაზს, რომელიც შუა საუკუნეების დასავლეთის აზროვნებამ გააგრძელა მას შემდეგ, რაც ბიზანტია ასცდა კულტუტულ-სამეცნიერო სარბიელზე მისსავე გაკვალულ გზას. შემთხვევითი არ არის, რომ სწორედ ის წრე ნეოპლატონიკოს ფილოსოფოსთა ნაშრომებისა ითარგმნა ლათინურ ენაზე გელათში შესრულებულ თარგმანებზე ერთი საუკუნის შემდეგ. ასე მაგ., დამასკელის „დიალექტიკა“ ლათინურად XII ს. II ნახევარში ითარგმნა; ნემესიოს ემესელის უადრესი თარგმანიც ამავე (1194) ხანებშია შესრულებული რიხარდ ბურგუნდიოს მიერ; პროკლეს „თეოლოგიის საფუძვლები“ კი, რომელიც იოანე პეტრიწმა თარგმნა არაუგვიანეს XII ს-ის შუა წლებისა, თომა აქვინელის დავალებით მისმა მდივანმა, მოერბეკემ, ერთი საუკუნის შემდეგ, დაახლოებით 1268 წელს თარგმნა. როგორც ცნობილია, ევროპული სქოლასტიკის ამ უდიდესმა წარმომადგენელმა, არისტოტელეს „ორგანონთან“ ერთად, პროკლეს ეს ტრაქტატი საფუძვლად დაუდო თავის თეოლოგიურ მოძღვრებას, ხოლო თვით პროკლე ეკლესიისთვის საჭირო ფილოსოფოსად გამოაცხადა. შუა საუკუნეების ევროპულ სამონასტრო სკოლებში სწორედ წმ. იოანე დამასკელის „დიალექტიკისა“ და ამონიოსის კომენტარების შემოკლების საფუძველზე შესრულებული კომპენდიუმები იყო გამოყენებული სახელმძღვანელოებად ისევე, როგორც XII-XIII სს-ში – გელათის სამონასტრო სკოლაში.

გელათში მოღვაწე ქართველი თეოლოგები ისევე, როგორც შუა საუკუნეების ბიზანტიელი და ევროპელი თეოლოგები, ითვალისწინებდნენ პლატონისა და არისტოტელეს ფილოსოფიას და მათ კომენტატორებს – ნეოპლატონიკოსებს, რომლებიც ამ ორი ფილოსოფოსის ნააზრევის შეხამებას, თავისებურ გაგებასა და გადამუშავებას იძლეოდნენ (რაც შემდეგ ნეოპლატონიზმის სახით ჩამოყალიბდა). იოანე პეტრიწის მსგავსად, დასაბუთების იარაღად ისინი იყენებდნენ არისტოტელეს „ორგანონის“ კანონებს, პლატონი და პროკლე კი ისევე, როგორც პეტრიწს, სჭირდებოდათ დიალექტიკური პოლემიკის ჩვევებისა და მისი ფილოსოფიის ნეოპლატონური ფორმით ქრისტიანობის მეცნიერული საფუძვლების შესამუშავებლად. გარდა ამისა, პროკლე და ნეოპლატონიზმი იყო მნიშვნელოვანი წყარო ფილოსოფიურ-თეოლოგიურ ცნება-ტერმინთა სისტემატიზაციისთვის.

სწორედ ამ თხზულებათა თარგმანისა და კომენტირების საფუძველზე დამუშავდა და ჩამოყალიბდა ქართული ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის ფორმალურ-სემანტიკური სტრუქტურები და სისტემა არსენ იყალთოელისა და იოანე პეტრიწის ღვაწლითა და შრომით. ეს მოაზროვნეები ეყრდნობოდნენ იმ ფოლოსოფიას, რომლებიც დაფუძნებული იყო შუა საუკუნეების სკოლებში, სადაც დამასკელის „დიალექტიკას“ (ანუ არისტოტელედან მომდინარე ლოგიკას დამასკელის გადამუშავებით) უმთავრესი ადგილი ეთმობოდა იმ საგანთა შორის, „ტრივიუმისა“ და „კვადრივიუმის“ ქვეშ რომ იგულისხმება.

გელათის სალიტერატურო სკოლა-აკადემია მნიშვნელოვანი ეტაპია ქართული ფილოსოფიურ-თეოლოგიური და მეცნიერული ენის განვითარების გზაზე. ამ სკოლაში შემუშავდა თეორიული საფუძვლები ზუსტი, ადეკვატური თარგმანისა და ქართული ფილოსოფიური ენისა, დამუშავდა და ჩამოყალიბდა ქართული ფილოსოფიური ენა და სტილი, საფუძველი დაედო ქართული ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის ფორმალურ-სემანტიკურ სისტემას.

გელათის სკოლა დამამკვიდრებელია სრულიად გამორჩეული, თვითმყოფადი ენობრივი სტილისა, რომლისთვისაც დამახასიათებელია:

1. სათარგმნი მასალის შერჩევისას მკვეთრი ტენდენცია ფილოსოფიურ-თეოლოგიური ეგზეგეტიკისა და დოგმატიკისადმი, რომელსაც უკავშირდება ადეკვატური თარგმანის თეორიის განვითარება და მისი მკაცრი გატარება პრაქტიკაში (რთული ფილოსოფიური და საღვთისმეტყველო ხედვების გადმოცემისას მაქსიმალური სიზუსტის დაცვის მიზნით);
2. გამოკვეთილი პოზიცია, ერთი მხრივ, ბერძნულ, ელინთა ენის, როგორც „გონიერ ხედვათათვის მომარჯვე“ ენისა და, ამდენად, მისაბაძი მოდელის მიმართ; ხოლო, მეორე მხრივ – ხალხური კილოების, როგორც მეცნიერულ-ლიტერატურული ენის გამდიდრების ძირითადი წყაროს მიმართ;
3. აშკარად გამოკვეთილი ტენდენცია გარკვეული ენობრივი ფორმებით (არქაულ დიალექტური, განსაკუთრებით, დერივაციული ინოვაციების) უტრირებისა, რაც საბოლოოდ სტილიზაციასა და მანერულობაში გადაიზარდა;
4. შეგნებული პოზიცია სპეციალური ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო ენის გამომუშავებისა და ფილოსოფიურ-საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგიის, როგორც სისტემის, ჩამოყალიბების მიმართ.

ამგვარად, გელათის აკადემია ქართული თეოლოგიური და მეცნიერული აზრის განვითარების გზაზე მნიშვნელოვანი ეტაპია. ის იყო შუა საუკუნეების „სქოლასტიკური“ საგანმანათლებლო კერა, რომელიც წარმოადგენდა XI-XII სს-ბის ბიზანტიური თეოლოგიურ-ფილოსოფიური სააზროვნო გარემოს პროექციას ქართულ ნიადაგზე და იდგა იმ მაგისტრალურ გზაზე, რომელსაც უფრო მოგვიანებით გაჰყვა ევროპული მაღალი სქოლასტიკა.

არქიტექტურა და მოხატულობა

ღვთისმშობლის შობის ტაძარი

გელათის მონასტრის მთავარი ნაგებობაა ღვთისმშობლის შობის ტაძარი, რომელიც ეზოს ცენტრში დგას. მისი მშენებლობა დაიწყო დავით აღმაშენებელმა 1106 წ. და დაამთავრა დემეტრე I-მა 1130 წ. ტაძარი „ჩახაზული ჯვრის“ ტიპის დიდი შენობაა ნათელი ხალვათი სივრცით. გუმბათი ეყრდნობა აფსიდის კედლების კუთხეებსა და ორ მსხვილ ბურჯს. გადასვლა გუმბათის წრიულ ყელზე, რომელშიც 16 სარკმელია, აფრების მეშვეობით ხორციელდება. დასავლეთით ტაძარს აქვს პატრონიკე, რომელზეც ჩრდილო-დასავლეთ და სამხრეთ-დასავლეთ კუთხეებში კედლის სისქეში მოწყობილი ორი კიბე ადის. სამი სარკმლით განათებულ საკურთხევლის აფსიდს საფეხურები გაუყვება. ეპისკოპოსთა დასაჯდომი საყდარი რვასაფეხურიანი კიბით შუა სარკმლის ქვეშ გააკეთებინა ეპიკოპოსმა (1519 წლიდან) მელქისედეკმა (საყვარელიძე). აფსიდის ორ მხარეს სამკვეთლო და სადიაკვნეა. ქვის ტრაპეზი სამკვეთლოს აფსიდში, ზედ ამოკვეთილი წარწერის მიხედვით, ასევე ეპისკოპოს მელქისედეკის დროინდელია. მასვე გაუმართავს ტაძრის კანკელი, რომელიც აღარ არსებობს (ახლა აქ 1990-იან წწ. გაკეთებული ახალი კანკელი დგას). ეპისკოპოსის დასაჯდომი სვეტებიანი ტახტი ჩრდილოეთ ბურჯის აღმოსავლეთ მხარეს გაკეთებულია 1760 წ. მიტროპოლიტ (შემდგომში კათოლიკოს) იოსების მიერ.

გელათის მთავარი ტაძრის გეგმა

გარედან ტაძარი მოპირკეთებულია სუფთად თლილი ქვებით, რომელთაგან ზოგი ძალიან დიდია ხალხური გადმოცემით, ისინი თვით დავით აღმაშენებელს დაუწყვია). აღმოსავლეთ ფასადზე სამი ხუთწახნაგად შვერილი აფსიდია. შენობის მკლავები და გუმბათის ყელი დეკორატიული თაღებით არის გაფორმებული. სარკმლებს მოუჩუქურთმებელი საპირეები ევლება. ორნამენტი მხოლოდ რამდენიმე ადგილას არის გამოკვეთილი (მაგ., დეკორატიულ გირჩზე საკურთხევლის შუა სარკმლის ქვეშ), რაც დავითის ეპოქის მკაცრი სტილის გამოხატულება უნდა იყოს. კარნიზებისა და საპირეების რთული მრავალფეროვანი პროფილები ხუროთმოძღვართა ღრმა განსწავლულობას მოწმობს.

გელათის ინტერიერის მოხატულობა

თავდაპირველი ჩანაფიქრით ტაძარს უნდა ჰქონოდა სამმხრივი თაღოვანი გალერეა, მაგრამ უკვე მშენებლობის პროცესში გეგმა შეიცვალა და მის მაგივრად დასალეთიდან ტაძარს მიშენდა ნართექსი. ის წარმოადგენს გრძელ დახურულ სათავსს, რომლიდანაც სამი დიდი კარი გადის ტაძარში. ოთხსვეტიანი თაღოვანი ბალდახინი ნართექსის სამხრეთ ნაწილში ჩადგმულია 1660 წ. ახლოს. სამხრეთიდან ტაძარს 1130-40-იან წწ. მიაშენეს კარიბჭე ორი მიმდებარე სათავსით. აღმსავლეთის სათავსში, რომელსაც აქვს შვერილი ხუთწახნაგა აფსიდი, მოწყობილია წმ. ანდრია პირველწოდებულის ეკვდერი; დასავლეთის უაფსიდო სათავსში – წმ. მარინეს ეკვდერი. ჩრდილოეთიდან XIII ს. I ნახ-ში ტაძარს მიშენდა კარიბჭე და მის აღმოსავლეთით მაცხოვრის ეკვდერი, ასევე შვერილი ხუთწახნაგა აფსიდით, ხოლო ცოტა მოგვიანებით წმ. მარინეს მეორე ეკვდერი კარიბჭის დასავლეთით და მისი პორტიკი (თავიდან თაღებით გახსნილი, მოგვიანებით თაღები ამოავსეს), რომელიც უკავშირდება ტაძრის ნართექსს. მინაშენების საფასადო გაფორმება კარგად არის შეთანხმებული თვით ტაძრის გარე სახესთან.

ღვთისმშობლის ტაძრის ფერწერული ანსამბლი სხვადასხვა დროის ფენებისგან შედგება. უმეტესი ნაწილი XVI-XVII სს-შია შესრულებული. თავდაპირველი მხატვრობიდან მხოლოდ საკურთხვლის აფსიდის კონქის მოზაიკა და ნართექსის მოხატულობაა შემორჩენილი. ორივე 1125-1130 წწ-ით თარიღდება.

გელათის ინტერიერის მოხატულობა

მოზაიკური კომპოზიციის ოქროსფერ ფონზე ღვთისმშობელი ნიკოპეა და მის ორსავ მხარეს მთავარანგელოზები – მიქელი და გაბრიელია წარმოდგენილი (სცენის ქვედა ნაწილი ფერწერითაა აღდგენილი XVI ს-ში). სცენა დახვეწილი ფერადოვნებით, მონუმენტურობითა და საზეიმო ხასიათით გამოირჩევა და ტაძრის მთელ სივრცეში დომინირებს. თავისი მაღალი საშემსრულებლო დონით ის ტოლს არ უდებს საუკეთესო ბიზანტიურ მოზაიკებს. ნართექსის მოხატულობა ძირითადად მსოფლიოს შვიდი საეკლეაიო კრების ამსახველი სცენებისაგან შედგება. მათთანვეა დაკავშირებული „წმ. ეფემიას სასწაული ქალკედონის კრებაზე“, რომელიც ერთ-ერთ სარკმელშია გამოსახული. კამარის ცენტრალურ არეზე ჯვრის ამაღლება, კარების ტიმპანებში მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატი, წმ. პეტრესა და წმ. პავლეს და მთავარანგელოზთა ნახევარფიგურებია გამოსახული. საეკლესიო კრებების შერჩევა დაკავშირებული უნდა იყოს დავით აღმაშენებლის მიერ 1103 წ. და 1223-1225 წლებს შორის მოწვეულ საეკლესიო კრებებთან.

ნართექსის მოხატულობა ტექტონიკური და მონუმენტური ხასიათისაა. მისთვის დამახასიათებელია დახვეწილი კოლორიტი და ფაქიზი მოდელირება. თავისი სტილითა და ოსტატობის მაღალი დონით ის XII ს-ის ქართული კედლის მხატვრობის ერთ-ერთი გამორჩეული ძეგლია.

სამხრეთ-აღმოსავლეთ ეკვდერს პალეოლოგოსური სტილის მოხატულობაა ამკობს, რომელიც XIII ს. ბოლოსაა შესრულებული (ცალკეულ ნაწილებს XIV ს-ის დასაწყისით ათარიღებენ). ეკვდერი, სავარაუდოდ, დავით V ნარინის საძვალეს წარმოადგენდა. აქ მისი ორი პორტრეტია გამოსახული. ერთზე დავით ნარინი სამონაზვნო სამოსით (სამხრ. კედელი), მეორეზე – სამეფო კაბითაა (დას. კედელი) წარმოდგენილი. მოხატულობის იკონოგრაფიული პროგრამა ლაკონიურია: საკურთხევლის აფსიდში „ვედრება“, მოციქულები და ეკლესიის მამათა რიგია გამოსახული; კამარაზე ოთხი წინასწარმეტყველი და ძალზე დაზიანებული მეფის პორტრეტი (მას აიგივებენ თამარ მეფესთან, დავით ნარინთან, ვახტანგ II-თან), დასავლეთ კედელზე „აბრაამის სტუმართმოყვარეობა“, ჩრდილოეთ და სამხრეთ კედლებზე წმ. მეომართა ფიგურებია.

მოხატულობის დაზიანებულ ადგილებში (აფსიდში, კამარაზე, დასავლეთ კედელზე) ადრეული ფენის (XII-XIII სს.) რამდენიმე ფრაგმენტი იკითხება.

ეკვდერის მოხატულობასთან სტილურად ახლოსაა სამხრეთ კარიბჭეში შემორჩენილი „განკითხვის დღის“ დიდი კომპოზიციის ფრაგმენტები (XIII-XIV სს. მიჯნა, XIV ს-ის დასაწყისი). XIV ს-ის ბოლოს, ბაგრატ V-ის (1360-1393) ზეობაში მოხატულობის ცალკეული მონაკვეთები გადაწერეს და ჩრდილოეთ კედელზე ღვთისმშობლის წინაშე მდგომი ბაგრატ V-ის პორტრეტიც გამოსახეს (პორტრეტი მოგვიანებით განახლებულია. ამჟამად ის ძლიერ დაზიანებულია). წმ. მოწამეთა ნახევარფიგურები კარიბჭის დასავლეთ კედელზე XVI ს-ს განეკუთვნება.

სამხრ.-დას. წმ. მარინეს ეკვდერის მოხატულობის ძირითადი ნაწილი ე.წ. ხალხური მიმართულების მხატვრობის ნიმუშს წარმოადგენს და XVI ს-ით თარიღდება. უფრო ადრეული (XIV-XV სს.) ხანისაა ჩრდილოეთ და დასავლეთ კედელთა შესაყარზე შემორჩენილი სამეფო ოჯახის პორტრეტები.

ტაძრის დანარჩენი მოხატულობები ოსმალთა მიერ გელათის გადაწვის (1510) შემდეგ XVI და XVII სს-ში ეტაპობრივად იქმნებოდა. 1520-იან წწ-ში იმერეთის მეფის ბაგრატ III-ის დაკვეთით მოიხატა გუმბათი. ამავე პერიოდისაა საკურთხევლის აფსიდის მოხატულობის ქვედა ფენა წმ. მოწამეთა ნახევარფიგურებით და საკურთხევლიდან სადიაკვნეში გასასვლელი კარის წირთხლებზე გამოსული ღვთისმშობლი და ეპისკოპოს მელქიზედეკ საყვარელიძის პორტრეტი. 1520-იანი წლებით თარიღდება აგრეთვე ჩრდილოეთ კარიბჭის აღმოსავლეთ კედელზე გამოსახული იმერეთის მეფის ბაგრატ III-ის მეფედ კურთხევის კომპოზიცია, ნართექსიდან ცენტრალურ სივრცეში შესასვლელი კარის ტიმპანის ღვთისმშობლის დიდებისა (კარის გვერდით გამოსახული წმ. მეომართა ფრონტალური ფიგურები XIV ს-ით თარიღდება) და ჩრდილო-დაავლეთ კარიბჭის ტიმპანის „ვედრების“ სცენები.

ამ პერიოდის მოხატულობანი პოსტბიზანტიური ხანის პროფესიული ფერწერის მხატვრულ-სტილური ნიშნების გამარტივება-გაუბრალოების ტენდენციას ავლენენ.

1550-იან წლებში კვლავ ბაგრატ III ნებით შესრულდა საკურთხევლის აფსიდის, ბემის (ბემის გამოსახულებების ნაწილი XVIII ს-შია გადაწერილი) და მკლავების ზედა რეგისტრების მოხატულობა. ბაგრატის ბერძნულენოვანი საქტიტორო წარწერა სამხრეთ-დასავლეთ ბურჯზეა მოთავსებული. ჩრდილოეთ და სამხრეთ მკლავების ქვედა რეგისტრები და დასავლეთ მკლავის ზედა ნაწილი (პატრონიკეს დონემდე) იმერეთის მეფის გიორგი II-ის დაკვეთით 1565-1578 წწ-ში მოიხატა.

ტაძრის მოხატულობის იკონოგრაფიული პროგრამა საკმაოდ ვრცელი და დატვირთულია. გუმბათის ცაში გამოსახულია ქრისტე ყოვლისმპყრობელი აპოკალიფსურ სიმბოლოებთან ერთად, გუმბათის ყელში – საღმრთო ლიტურგია და წინასწარმეტყველთა რიგი, აფსიდში საღმრთო ლიტურგია, მოციქულთა ზიარება და მსხვერპლის თაყვანისცემა, ბემაში – ღვთისმშობლის ყრმობის ციკლი, ჩრდილოეთ და სამხრეთ მკლავებში – საუფლო დღესასწაულები, დასავლეთ მკლავში ქრისტეს ვნებები, ღვთისმშობლის მიცვალებისა და დაუჯდომელის სცენები. ღვთისმშობლის ქების დიდ კომპოზიციას სამხრეთი კედლის ქვედა რეგისტრი ეთმობა. ჯგუფური საქტიტორო პორტრეტი ჩრდილოეთ კედელის ქვედა რეგისტრშია მოთავსებული. აქ წარმოდგენილია: კათოლიკოსი ევდემონ I (ჩხეტიძე), გელთის მონასტრის დამაარსებლი დავით IV აღმაშენებლი ეკლესიით ხელში, იმერეთის მეფე ბაგრატ III, მისი თანამეცხედრე, დედოფალი ელენე, მათი ძე იმერეთის მეფე გიორგი II თავის პირველ მეუღლესთან, რუსუდანთან და ვაჟთან, ბაგრატთან ერთად.

ტაძრის მოხატულობას მისი შექმნის სხვადასხვა ეტაპზე მხატვართა ჰამქარი ასრულებდა. მათ შორის იყვნენ ადგილობრივი და ბერძენი ოსტატები. ზოგიერთი მათგანის სახელი წარწერებშია მოხსენიებული: ბერძნულენოვან წარწერაში დასახელებულია მხატვარი ტიმოეთეოსი; ბერძენმა მხატვრებმა, ვინმე თეოდორემ და სიმეონმა კი ქართული „ხელმოწერებიც“ გააკეთეს გუმბათში.

1550-იანი და 1565-1578 წწ-ის მოხატულობები პოსტბიზანტიური მხატვრობის პროფესიული ნაკადის დამახასიათებელი ნიმუშია.

1578-1583 წწ-ში ეპისკოპოს ანტონი მაწყვერელის დაკვეთით, სავარაუდოდ, ბერძენი მხატვრის მიერაა შესრულებული ტაძრის ჩრდილოეთ კარიბჭის მოხატულობა. ანტონის საქტიტორო წარწერა კარიბჭიდან ტაძარში შესასვლელი კარის თავზეა მოთავსებული. მოხატულობის იკონოგრაფიული პროგრამა იოანე ნათლისმცემლის ცხოვრებისა და მაცხოვრის მიერ პურის გამრავლების სცენებისგან შედგება. მოხატულობა პოსტბიზანტიური მხატვრობის ერთ-ერთ საყურადღებო ნიმუშია.

ანტონი მაწყვერელის ძლიერ დაზიანებული პორტრეტი ტაძრის ცენტრალურ სივრცეში, საკათოლიკოსო საყდრის კედელზეა შემორჩენილი.

ჩრდილო-აღმმოსავლეთი ეკვდერი XVII ს-ში იმერეთის მეფემ, გიორგი III-მ (1604-1639) თავის საგვარეულო საძვალედ მოაწყო და მოახატვინა, რასაც მისი პორტრეტის თანმხლები წარწერა მოწმობს. სამეფო ოჯახის წევრთა პორტრეტებს მოხატულობის ქვედა რეგისტრები ეთმობა. აქ წარმოდგენილნი არიან: გიორგი III, მისი მეუღლე თამარი და შვილები – ალექსანდრე, ბაგრატ, ხვარამზე და მამია; გიორგი III-ის მშობლები – კონსტანტინე (ბაგრატ III-ის ძე) და ელენე, მისი ძმები ბატონიშვილი სვიმონ გენათელი და მეფე როსტომი. ეკვდერის კამარასა და კედელთა ზედა რეგისტრში საუფლო დღესასწაულთა სცენებია წარმოდგენილი, საკურთხევლის აფსიდში – ვედრება და მსხვერპლის თაყვანისცემა. მოხატულობის პროგრამაში ხაზგასმულია მსხვერპლის, ხსნისა და აღდგომის თემები, რაც სათავსის როგორც საძვალის დანიშნულებას ზედმოწევნით შეესაბამება. მოხატულობა გამოირჩევა დეკორატიულობითა და ჟღერადი ფერადოვნებით; აღსანიშნავია, რომ საუფლო სცენებისათვის ათონურ-კრეტული ნიმუშებია გამოყენებული.

საკურთხევლის აფსიდის წინ ხის ჭვირული იკონოსტასი დგას. მისი ხატები (მაცხოვრის ვნებები, თომას ურწმუნოება, ჯოჯოხეთის წარმოტყვევნა, განკითხვის დღე, წმ. მეომრები) გელათის მონასტერშია შექმნილი XVIII ს-ში.

ჩრდილო-დასავლეთ ეკვდერი ზაქარია ქვარიანის თაოსნობით მოიხატა მისი გელათში ეპოსკოპოსობის დროს (1639-1657). ზაქარიას პორტრეტი ჩრდილოეთ კედელზეა გამოსახული. მოხატულობის პროგრამა საუფლო დღესასწაულთა სცენებისგან შედგება, რომელშიც ღვთისმშობლის ტაძრად მიყვანებაა ჩართული, ხოლო დასავლეთ კედელზე ძველი აღთქმის სამებაა გამოსახული; საკურთხეველის აფსიდის კონქში მთავარანგელოზებს შორის აღსაყდრებული ქრისტე მღვდელმთავარია წარმოდგენილი, ქვემოთ – წმ. ნიკოლოზის ხილვა. აღსანიშნავია, რომ სხვა წმინდანებთან ერთად ეკვდერში წმ. ნინოცაა გამოსახული. მოხატულობის სტილისთვის დამახასითებელია პროფესიული მხატვრობის ე.წ. ხალხური მიმართულების ხელოვნების ელემენტებით გაჯერება. შესრულების მანერა მშრალი და ხისტია.

ეკვდერის კანკელზე XVIII ს-ის ტემპლონია. ხატებზე საუფლო დღესასწაულების სცენებია გადმოცემული.

ეკვდერის სამხრეთ კედელზე შემორჩენილია მხატვრობის ადრეული ფენის (XIII ს.) ძლიერ დაზიანებული ფრაგმენტი წმ. დედათა გამოსახულებებით.

ზაქარია ქვარიანმა მოგვიანებით, როცა ის უკვე დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსი იყო (1657-1660) ტაძრის ცენტრალური სივრცის და მკლავის ქვედა ნაწილიც მოახატვინა. მოხატულობა მაცხოვრის ვენბათა სცენებს აერთიანებს. ზაქარია ქვარიანის პორტრეტი სამხრეთ-დასავლეთ ბურჯზეა მოთავსებული.

1660-იან წწ-ში ნართექსში აგებული სალხინებლისა და მისი მოხატულობის ქტიტორი იმერეთის მეფე ალექსანდრე III (1639-1660). გუმბათში ვედრებაა გამოსახული გავრცობილი იკონოგრაფიული რედაქციით, აფრებში მახარებლები, აღმოსავლეთ კედელზე – ღვთისმშობელი ელეუსა მოციქულებს შორის და მსხვერპლის თაყვანისცემა; სვეტებსა და თაღებზე – წინასწარმეტყველთა და წმინდანთა ფიგურებია. სალხინებლის გარეთა კედელზე – ღვთისმშობლის ხარება და იოაკიმესა და ანას ხარების სცენებია გამოსახული. მცირე ზომის კომპოზიციებისა და ფიგურების გვერდით განსაკუთრებული მნიშვნელობით წარმოჩნდება სამხრ. კედელზე მოთავსებული ალექსანდრე III-ისა და დედოფალ ნესტან-დარეჯანის დიდი ზომის პორტრეტები. ყურადღებას იქცევს მეფე-დედოფლის უხვად მორთულ-მოკაზმული საზეიმო კაბები და გვირგვინები.

XVII ს-ით თარიღდება ნართექსის აღმოსავლეტ კედელზე, ტაძარში შესასვლელი კარის მიმდებარედ გამოსახული გელათელი კანდელაკის, დიმიტრის საკმაოდ დიდი ზომის პორტრეტიც.

ღვთისმშობლის ტაძრის XVII ს-ის მოხატულობები დიდი მრავალფეროვნებით გამოირჩევა და ამ პერიოდის ქართული კედლის მხატვრობის სხვადასხვა ასპექტსა და ტენდენციას ასახავს.

წმინდა გიორგის ეკლესია

წმინდა გიორგის ეკლესია

წმ. გიორგის ეკლესია მთავარი ტაძრის აღმოსავლეთით აშენდა XIII ს. შუა ხანებში. მისი არქიტექტურა შემცირებული ზომით იმეორებს მთავარი ტაძრისას, ოღონდ უფრო შემაღლებული პროპორციებით. ტაძრისგან განსხვავებით, აქ არ არის პატრონიკე, ხოლო გუმბათი რვაწახნაგა მონოლითურ ბურჯებს ეყრდნობა. ეკლესიას დასავლეთიდან სამთაღიანი კარიბჭე ეკვრის სამხრეთ და ჩრდილოეთ კიდეებში მოწყობილი პატარა ეკვდერებით. ეკლესია დაზიანდა თურქ-ოსმალთა შემოსევის დროს 1510 წ. ის ბაგრატ III-მ განაახლა. კარიბჭის დასავლეთ ფასადზე ნიშაში ჩადგმულია წმ. გიორგის პატარა შეღებილი ქანდაკება, რომელიც, წარწერის მიხედვით, დაუკვეთავს მღვდელ იოანე ბახტაძეს (გ. 1850). მისი საფლავი იქვეა, ეზო- ში, ეკლესიის ჩრდილო-დასავლეთ კუთხესთან.

თავიდან წმ. გიორგის ეკლესია „სადედოფლო“ იყო, ე.ი. საქართველოს (მოგვიანებით – იმერეთის) დედოფალთა სალოცავს წარმოადგენდა. XVI ს. II ნახევრიდან, კათოლიკოსის კათედრის გელათში გადმოტანის შემდეგ, ეკლესია საკათოლიკოსო გახდა.

ეკლესია 1565/69-1583 წწ-ში კათოლიკოს ევდემონ I ჩხეტიძისა და იმერეთის მეფე გიორგი II-ის დაკვეთით მოიხატა. მათი წარწერები გუმბათქვეშა თაღებზეა მოთავსებული. გუმბათში ქრისტეს დიდების თემაა გადმოცემული (ქრისტეს გამოსახულება აღარ შემორჩა; გუმბათის ყელში მთავარანგელოზთა და წინასწარმეტყველთა რიგებია, აფრებში – ოთხი მახარებელი); საკურთხევლის აფსიდის კონქში მოციქულების პეტრესა და პავლეს შორის გამოსახული ღვთისმშობელი ნიკოპეაა წარმოდგენილი. აფსიდი და ბემა ევქარისტიული მსხვერპლისა და აღდგომის თემას ეთმობა (მსხვერპლის თაყვანისცემა, „მენელსაცხებლე დედანი უფლის საფლავთან“, „ჯოჯოხეთის წარმოტყვევნა“, „ამაღლება“). საუფლო დღესასწაულთა ციკლის დანარჩენი სცენები ტაძრის მკლავებშია განაწილებული; მათ შორის ჩართულია ქრისტეს სასწაულებიც („ქრისტე და სამარიტელი ქალი“ და „ბრმის განკურნება“).

ეკლესიის პატრონი წმინდანის – წმ. გიორგის ცხოვრების ეპიზოდები მკლავთაშორის არეების კამარებზეა გამოსახული. წმ. გიორგისგან გველეშაპის განგმირვა ჩრდილოეთ მკლავის აღმოსავლეთ კედელზეა მოთავსებული. მოხატულობაში დიდი რაოდენობითაა წარმოდგენილი წმ. წინასწარმეტყველთა და წმინდანთა ფიგურები, მათ შორის, ქართველი წმინდანები – დავით და კონსტანტინე კედელთა ქვედა რეგისტრები ისტორიულ პირთა პორტრეტებს ეთმობათ: სამხრეთ მკლავში გამოსახულია კათოლიკოსი ევდემონ I, იმერეთის მეფე ბაგრატ III და დედოფალი ელენე; ჩრდილოეთ მკლავში – გიორგი II, მისი მეორე მეუღლე დედოფალი თამარი და უფლისწული ალექსანდრე; სამხრეთ-დასავლეთ და ჩრდილო-აღმოსავლეთ მკლავთაშორის სივრცეებში – ბაგრატ III-ის ვაჟები – კონსტანტინე და თეიმურაზი. ამავე პერიოდის მოხატულობის ფრაგმენტებია შემორჩენილი სამკვეთლოშიც.

წმ. გიორგის ეკლესიის მოხატულობა პოსტბიზანტიური ხელოვნების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ძეგლია, რომელიც მაღალი ოსტატობითა და შესრულების დახვეწილი მანერით გამოირჩევა. ცალკეული ნიშნებით ის ახლოს დგას მთავარი ტაძრის XVI ს. (გიორგი II-ის დროინდელ) მოხატულობასთან; ბევრი აქვს საერთო ათონის მთის მხატვრობასთან. ეკლესიის სამხრეთ-დასავლეთ ეკვდერში XIII ს. მოხატულობის („ამაღლება” წმინდანთა და უცნობი ქტიტორის გამოსახულბები) ფრაგმნეტებია შემორჩენილი.

წმინდა ნიკოლოზის ეკლესია

წმ. ნიკოლოზის ეკლესია

წმ. ნიკოლოზის ორსართულიანი ეკლესია მთავარი ტაძრდან 10-ოდე მეტრით დასავლეთით აგებულია XIII ს. ბოლოს. მისი ქვედა სართული ოთხმხრივ გახსნილია თაღებით, რომლებიც კუთხის ბურჯებს ეყრდნობა. ამის გამო ძველ საბუთებში ეკლესიას „ოთხსვეტოვან საყდარს“ უწოდებენ. განივ კედლებზე თითო მაღალი თაღია, გრძივ კედლებზე ორ-ორი, ბევრად უფრო დაბალი. შუაში ისინი დამატებით თითო უფრო მცირე, ჯვრისებრი გეგმის ბურჯს ეფუძნება. ქვედა სართულს აბოლოებს ძლიერ გამოწეული კარნიზი. ზედა სართულს შეადგენს პატარა გუმბათიანი ეკლესია. მას ჯვრული აგებულება აქვს, მაგრამ მკლავები ძალიან მოკლეა, მკვეთრად არის გამოშვერილი მხოლოდ საკურთხევლის აფსიდი, რომელსაც გარედან ხუთწახნაგა ფორმა აქვს და დეკორატიული თაღნარი ამკობს. მეორე სართულზე ასასვლელი ქვის კიბე მიშენებულია ჩრდილოეთის მხრიდან. ის თავდაპირველი არაა, როგორც ჩანს, თავიდან ეკლესიაში ხის კიბით ადიოდნენ.

სამრეკლო

სამრეკლო

მთავარი ტაძრის ჩრდილო-დასავლეთით დგას XIII ს. II ნახევარში აშენებული სამსართულიანი სამრეკლო. მისი პირველი სართული სამხრეთით, დასავლეთით და ჩრდილოეთით თაღებით არის გახსნილი. შუაში გაკეთებულ აუზში გადმოდის წყარო, რომელიც მონასტრის გარედან გამოყვანილი წყლით მარაგდება. სამრეკლოს მეორე სართული წარმოადგენს პატარა ოთახს ბუხრითა და ორი მცირე სარკმლით. ეს ოთახი ზოგჯერ საპყრობილედ გამოიყენებოდა – 1546 წ. აქ გამოამწყვდია ბაგრატ III-მ დატყვევებული ლევან დადიანი. ამ ოთახში გამოიკეტა სიცოცხლის ბოლო წლებში იოსებ კათოლიკოსი (1769-1776) მას შემდეგ, რაც მისმა ძმამ მეფე სოლომონ I-მა ფიცი გატეხა და შეიპყრო იოსების მიერ შემორიგებული განდგომილი თავადი როსტომ ერისთავი. სამრეკლოს პირველი ორი სართული შეადგენს ქვედა კუბურ ნაწილს, რომელზეც დგას საკუთრივ სამრეკლოს მრგვალი, რვა თაღით გახსნილი ფანჩატური.

გელათის აკადემიის შენობა

გელათის მონასტრის ძირითადი ნაგებობები – ეკლესიები და სამრეკლო მხატვრულად გააზრებული განლაგებისა და მსგავსი გაფორმების (ქვიშისფერი ქვის პერანგი, საფასადო დეკორატიული თაღები, წახნაგოვანი შვერილი აფსიდები) წყალობით ერთიან არქიტექტურულ ანსამბლს ქმნის. მასში კარგად ეწერება წმ. ნიკოლოზის ეკლესიის დასავლეთით მდგარი წაგრძელებული მართკუთხა გეგმის დიდი დარბაზიც, რომელშიც, დამკვიდრებული აზრით, მოთავსებული უნდა ყოფილიყო გელათის აკადემიის შენობა. შესაბამისად, ის მონასტრისა და აკადემიის დაარსების ხანით თარიღდება.

დარბაზი ნაგებია უხეშად დამუშავებული ქვებით. დასავლეთ კედელში, რომელიც ქარაფის პირზეა აღმართული, რვა დიდი თაღოვანი სარკმელია (სამი მათგანი გარედან დაფარულია მოგვიანებით მიშენებული კონტრფორსებით). აქედან ფართო ხედი იხსნება ხეობაზე. მოპირდაპირე აღმოსავლეთ კედელში გაკეთებულია სამი კარი, რომელთაგან შუა გვერდითებზე ბევრად დიდია. მის ჩრდილოეთით მდებარე კარს ახლა მასიური კონტრფორსი ფარავს. კედლებში შიგნით ნიშებია გაკეთებული. კედლების გასწვრივ მოწყობილია ფართო დასაჯდომი. თავიდან დარბაზს კამარა ხურავდა. მოგვიანებით ის ხის კოჭოვანი გადახურვით შეცვალეს. XIII- XIV სს. მიჯნაზე აღმოსავლეთის ცენტრალური შესასვლელის წინ აკადემიას მიაშენეს თაღოვანი კარიბჭე. ის გადახურულია უხვად მოჩუქურთმებული ვარსკვლავისებრი კამარით. თაღები ეყრდნობა ოთხ ძალიან დაბალ ბურჯს, რომლებსაც ფართო მასიური კაპიტელები ადგას. ყოველი ბურჯი წარმოადგენს ოთხი სვეტის კონას და სხვადასხვაგვარადაა გაფორმებული. ჩრდილო-აღმოსავლეთ ბურჯის კაპიტელის დასავლეთ წახნაგზე გამოკვეთილია ლომის ფიგურა. კარიბჭის აღმოსავლეთ ფასადზე თაღის ზემოთ ორნამენტული ვარდულია მსხვილი ლილვით გამოყვანილ ჩარჩოში, რომლის ფორმა ფრონტონის მოხაზულობას შეესაბამება. დასავლეთიდან აკადემიას ჰქონდა მეორე კარიბჭეც, რომლისგანაც კედლების ნაწილი შემორჩა. XVI ს-იდან აკადემიის დარბაზი მონასტრის სატრაპეზოს დანიშნულებას ასრულებდა. 1651 წ. იმერეთის მეფემ ალექსანდრე III-მ აქ გაუმართა პურობა რუს ელჩებს. XIX ს. დასაწყისში შენობა ჩაინგრა და მას შემდეგ აღარ გამოიყენებოდა. 1962-1963 წწ. მას ჩაუტარდა კონსერვაციისა და ნაწილობრივი რესტავრაციის სამუშაოები. ამჟამინდელი გადახურვა 2009 წ. გაკეთდა.

სხვა ნაგებობები

აკადემიის ჩრდილოეთით ნატეხი ქვით ნაგები მომცრო მართკუთხა შენობის (სავარაუდოდ ზეთსახდელის) ნაშთია, სამხრეთით – გაბრიელ ეპისკოპოსის ერთსართულიანი სახლი, რომელიც 1893-1894 წწ. ააგო ისიდორე ბერეკაშვილმა. სახლი ეკლესიის ჩრდილოეთით 1882 წ. დააშენეს შუა საუკუნეების ნაგებობის ნაშთზე ლევან, მოსე, გრიგოლ და სიმონ ბერეკაშვილებმა.

გალავანი

მონასტრის ეზოს (ფართობი – 4 ჰა) ფარგლავს მაღალი გალავანი, რომელიც სავარაუდოდ მონასტრის თანადროულია (არსებობს გადმოცემა, რომლის მიხედვითაც დავით აღმაშენებელი თავად ადევნებდა თვალს მშენებლობას და ერთხელ კიდეც გადმოვარდა გალავნიდან). 1895-1896 წწ. ის შეაკეთა ისიდორე ბერეკაშვილმა. ჩრდილოეთ და ნაწილობრივ დასავლეთ მხარეს გალავანი საყრდენი კედლის ფუნქციასაც ასრულებს.

გალავანში ორი კარიბჭეა დატანებული. მათგან უფრო ძველია სამხრეთისა, რომელიც მრავალი გადაკეთების შემდეგ წარმოადგენს ჩრდილოეთ და სამხრეთ მხარეს ფართო თაღებით გახსნილ გრძელ კამაროვან გასასვლელს. მის შუა ნაწილში მდებარეობს დავით აღმაშენებლის საფლავი. საფლავის უზარმაზარი ქვა განივად დევს გასასვლელში – ისე, რომ კარიბჭეში შემსვლელმა მასზე უნდა გადაიაროს (გადმოცემით, ასეთი იყო დავითის სურვილი). გვიან შუა საუკუნეებში აქ წმ. დემეტრეს სამლოცველო იყო მოწყობილი.

კარიბჭეში ინახება რკინით მოჭედილი კარი, რომელიც, ზედ დატანილი არაბული წარწერის მიხედვით, დამზადებულია განძის ამირას აბუ-ლ-ასვარის (1029-1067) ბრძანებით მჭედელ ალ-ჰადად იბრაჰიმის მიერ 1062 წ. 1139 წ. საქართველოს მეფემ დემეტრე II-მ განძის დალაშქრვის შემდეგ კარი ალაფად წამოიღო და გელათს შესწირა. მისი სახელი იხსენიებოდა კარის მეორე ფრთაზე გაკეთებულ ქართულ წარწერაში (ეს ფრთა განადგურდა 1770-იან წლებში, შემორჩა წარწერის ფრაგმენტები).

კარიბჭეში შემორჩენილი მხატვრის ფრაგმენტები (შობა, „ლაზარეს აღდგინება, მაცხოვრის მიერ გალილეის ზღვაზე მოხდენილი სასწაული, იესეს ძირი, ცალკეულ წმინდანთა გამოსახულებები) XVII ს-ის II ნახევრით თარიღდება.

მეორე კარიბჭე გალავნის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში უფრო პატარაა. XVII ს-იდან ბოლო დრომდე ის მონასტრის მთავარი შესასვლელის ფუნქციას ასრულებდა.

საძვალე

გელათის მონასტერი ბაგრატიონთა სამეფო ოჯახის, დასავლეთ საქართველოს კათოლიკოსებისა და გაენათელი ეპისკოპოსების საძვალეს წარმოადგენდა. წერილობით წყაროთა ცნობებით აქ, გარდა დავით აღმაშენებლისა, განისვენებენ გაერთიანებული საქართველოს მეფეები დემეტრე I (1125-1156), გიორგი III (1156-1184), თამარი (1184-1213), გიორგი IV ლაშა (1213-1223), რუსუდანი (1223-1245), ვახტანგ II (1289-1293), დავით IX (1346-1360), ბაგრატ VI (1463-1478); იმერეთის მეფეები ალექსანდრე II (1484-1510), გიორგი II (1565-1585) ბაგრატ IV (1660-1681), მაგრამ მათი საფლავები დაკარგულია. მთავარი ტაძრის მაცხოვრის ეკვდერში დაკრძალულნი არიან იმერეთის მეფეები როსტომ I (1590-1604), გიორგი III (1604-1639) და გიორგი VI (1703-1713, გ. 1720). წმ. ანდრია პირველწოდებულის ეკვდერში დაიკრძალა დავით VI ნარინი (1245-1293). აქვეა იმერეთის მეფის ალექსანდრე V-სა (1721-1752) და მისი მეუღლის დედოფალ მარიამის (გ. 1742) საფლავები. ტაძრის ნართექსში დაკრძალულნი არიან იმერეთის მეფე ალექსანდრე III (1639-1659), მისი მეუღლე დედოფალი ნესტან-დარეჯანი (გ. 1668), არქიმანდრიტები სვიმონი (წულუკიძე, გ. 1852) და სერაპიონი (ახვლედიანი, გ. 1911), ნართექსის ჩრდილოეთიდან მიმდებარე სათავსში – ეპისკოპოსი გედეონი (ლორთქიფანიძე, გ. 1623), ჩრდილოეთის კარიბჭეში – კათოლიკოსი ზაქარია (ქვარიანი, 1657-1660). შიგ ტაძარში არის იმერეთის მეფეების სოლომონ I-სა (1752-1784) და სოლომონ II-ს (1789-1810, გ. 1815, გადმოასვენეს ტრაბზონიდან 1990 წ.) და ეპისკოპოს გაბრიელის (ქიქოძე, გ. 1896) საფლავები. წმ. გიორგის ეკლესიაში დაიკრძალნენ იმერეთის მეფე ბაგრატ III (1510-1565) და მისი მეუღლე დედოფალი ელენე და კათოლიკოსი ევდემონი (ჩხეტიძე, 1557-1578 წწ. საფლავების ზუსტი ადგილმდებარეობა უცნობია).

დ. ხოშტარია
ქ. მიქელაძე
დიაკ. გ. მაჩურიშვილი

ლიტერატურა

• ამირანაშვილი შ., ქართული ხელოვნების ისტორია, თბ., 1961;
• გელათი, 900., ხუროთმოძღვრება, მხატვრობა, განძეულობა, თბ., 2007;
• გოგსაძე მ., ნარკვევები გელათის ძეგლის ისტორიიდან, თბ., 1949;
• დევდარიანი ფ., გელათის ღვთისმშობლის ტაძრის XVII საუკუნის მოხატულობა, თსუ სამეცნიერო შრომების კრებული 2, 2001;
• ლომინაძე ბ., გელათის მონასტერი, თბ., 1955;
• მამაიაშვილი ი., გელათის მთავარი ტაძრის XVI საუკუნის მხატვრობის იკონოგრა- ფიული პროგრამის თავისებურებანი, „ლიტერატურა და ხელოვნება“, 1, 2001;
• მისივე, გელათის ღმრთისმშობლის ტაძრის საკურთხევლის აფსიდის მოხატულობის კომპოზიციის სტრუქტურა და მხატვრული გადაწყვეტა, „საქართველოს სიძველენი“, №3, 2002;
• მისივე, ღვთისმშობლის მიცვალების ტექსტის ილუსტრაციები გელათის მონასტრის მთავარი ტაძრის მოხატულობაში, „საქართველოს სიძველენი“, №4, 2003;
• მეფისაშვილი რ., ვირსალაძე თ., გელათი, არქიტექტურა, მოზაიკა, ფრესკები თბ., 1982;
• მიქელაძე ქ., დავით ნარინის ეგვტერის მოხატულობა, ლიტერატურა და ხელოვნება, 2, 1999;
• მისივე, ისტორიული პორტრეტები გელათის მონასტრის მთავარი ტაძრის ეგვტერის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ეგვტერში, „ლიტერატურა და ხელოვნება“, 1, 2000;
• სხირტლაძე ზ., მეფეთა მეფის ფრესკა გელათის მონასტრის მთავარი ტაძრის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ეკვდერში. მასალები შესაძლო გაიგივებისათვის, ჰუმანიტარული კვლევები, „წელიწდეული“ 2, თბ., 2012;
• ყაუხჩიშვილი თ., საქართველოს ბერძნული წარწერების კორპუსი, თბ., 2009;
• ყაუხჩიშვილი ს., გელათის აკადემია, თბ., 1948; ჩიხლაძე ნ., გელათის წმ. გიორგის ეკლესიის საკურთხევლის მოხატულობის იკონოგრაფიული პროგრამა და კომპოზიციური გადაწყვეტა, „მაცნე“, №4, თბ., 1987;
• მისივე,ისტორიულ პირთა გამოსახულებები გელათის წმ. გიორგის ეკლესიის მოხატულობაში, ჟურნალი „სპექტრი“, I, 1991;
• მისივე, გელათის წმ. გიორგის ეკლესიის მოხატულობა, გელათის მეცნიერებათა აკადემიის ჟურნალი 1-2, თბ., 2013;
• ხუსკივაძე ი., ქართულ ეკლესიათა გვიანი შუა საუკუნეების „ხალხური“ მოხატულობანი, თბ., 2003;
• ხუსკივაძე ლ., გელათის მოზაიკა, თბ., 2005;
• Амиранашвили Ш., История грузинской монументальной живописи, 1, тб., 1957;
• Вирсаладзе T., Основные этапы развития грузинской средневековой живописи, წგნ: Грузинская средневековая монументальная живопись, Тб., 2007;
• მისივე, Фрагменты древней фресковой росписи главного Гелатского храма, იქვე; Меписашвили Р., Архитектурный ансамбль Гелати, Тб., 1966.;
• Церетели Г., Полное собрание надписей на стенax камнях иприписок к рукописям Гелатского монастыря, Москва, 1891;
• Djurić V., Le Nouveau Joasaph, Cahiers Archéologique 33, 1985;
• Kalopissi-Verti S., Observations on the 13th-century wall-painting in Georgia and in Greece, Byzance et la Géorgie, Rapports Artistiques et culturels, symposium Athens, 1990;
• Mouriki D., The Formative Role of the Byzantine Art on the Artistic Style of the Cultural Neighbours of the Byzantium, XVI Internationaler Byzantinistenkongress, Akten, 1/2, Wien, 1981;

წყარო

საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია:ენციკლოპედია